همسر صلاح الدین ایوبی

عصمت الدین خاتون، همسر صلاح الدین ایوبی، شخصیتی تاریخی است که با ازدواج های استراتژیک خود با دو تن از قدرتمندترین حکمرانان عصر، نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی، نقش مهمی در تثبیت قدرت و مشروعیت حکومت های آن دوره ایفا کرد. او نمادی از نفوذ غیرمستقیم زنان در تحولات سیاسی منطقه شام و مصر بود. زندگی عصمت الدین خاتون، اگرچه کمتر مورد توجه منابع مستقل قرار گرفته، اما با تأثیرگذاری بر مسیرهای سیاسی و اجتماعی، ابعاد پنهانی از ساختار قدرت در دوران ایوبیان و جنگ های صلیبی را آشکار می سازد. شناخت زندگی او نه تنها به تکمیل پازل تاریخ صلاح الدین یاری می رساند، بلکه نقش زنان قدرتمند در پشت پرده تحولات آن زمان را برجسته می کند. در ادامه به ابعاد مختلف زندگی و اهمیت این بانوی تاثیرگذار می پردازیم.

چهره ای در سایه، اما تاثیرگذار

تاریخ نگاری سنتی اغلب بر شخصیت های مرد و رویدادهای نظامی و سیاسی تمرکز داشته و کمتر به جزئیات زندگی زنان قدرتمند و تأثیرگذار دربارها می پردازد. عصمت الدین خاتون نیز از این قاعده مستثنی نیست. نام او بیشتر در کنار همسران مشهورش، نورالدین زنگی و سپس صلاح الدین ایوبی، ذکر می شود. با این حال، تحلیل جایگاه او نشان می دهد که وی صرفاً یک همسر نبوده، بلکه در کانون شبکه ای از قدرت و مشروعیت قرار داشته است. ازدواج های پی درپی او با این دو سلطان بزرگ، فراتر از یک پیوند زناشویی، ابزاری قدرتمند برای انتقال نفوذ سیاسی و مشروعیت بخشی به حاکمان جدید در دوره پرآشوب جنگ های صلیبی و تغییرات سلسله ای بود.

مقابله با قدرت های صلیبی و تلاش برای وحدت جهان اسلام، ویژگی بارز دوره زندگی عصمت الدین خاتون بود. در چنین بستری، ازدواج های سیاسی اهمیت حیاتی داشتند و می توانستند به سرعت معادلات قدرت را تغییر دهند. عصمت الدین، به واسطه نسب خانوادگی و جایگاه همسرانش، به یکی از این مهره های کلیدی تبدیل شد. این مقاله با هدف روشن ساختن ابعاد زندگی او و فراتر رفتن از یک نام در تاریخ، تلاش می کند تا نقش او را در بستر تاریخی پیچیده قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی) بررسی و جایگاه او را در تحولات سیاسی و اجتماعی آن زمان تبیین کند.

سال های اولیه و ریشه های قدرتمند: عصمت الدین خاتون، دختر معین الدین آنر

عصمت الدین خاتون، که نام کاملش فاطمه (یا رباب) عصمت الدین بنت معین الدین آنر است، در خاندان معین الدین آنر، یکی از قدرتمندترین امیران و حاکمان دمشق در اوایل قرن ششم هجری، متولد شد. این نسب خانوادگی به او از همان بدو تولد، جایگاهی ممتاز و پرنفوذ در سلسله مراتب سیاسی و اجتماعی آن زمان بخشید. خاندان آنر، با نفوذ گسترده و قدرت نظامی خود، نقش تعیین کننده ای در حفظ استقلال دمشق در برابر توسعه طلبی زنگیان از یک سو و تهدیدات صلیبیون از سوی دیگر ایفا می کرد.

جایگاه معین الدین آنر و اهمیت دمشق

معین الدین آنر (متوفی ۱۱۴۹ میلادی)، پدر عصمت الدین، از فرماندهان برجسته و وزیران حکومت بوریدی دمشق بود که در نهایت توانست خود را حاکم بالفعل دمشق معرفی کند، حتی اگر رسماً به نیابت از شاهزادگان بوریدی حکومت می کرد. او در سال ۱۱۳۸ میلادی به مقام حاکمیت دمشق رسید و با درایت سیاسی و نظامی خود، شهر را در دورانی که از هر سو با تهدید مواجه بود، حفظ کرد. دمشق در آن زمان نه تنها یک مرکز تجاری و فرهنگی عظیم، بلکه به دلیل موقعیت استراتژیکش، دروازه شام و یکی از اهداف اصلی صلیبیون محسوب می شد.

توانایی معین الدین آنر در مدیریت روابط پیچیده با همسایگان قدرتمند، از جمله زنگیان حلب و موصل به رهبری عمادالدین زنگی و سپس نورالدین زنگی، و همچنین پادشاهی صلیبی اورشلیم، نشان دهنده هوش سیاسی او بود. او با انعقاد پیمان ها و گاهی تغییر ائتلاف ها، سعی در حفظ موازنه قدرت و استقلال دمشق داشت. در این محیط پرفراز و نشیب، عصمت الدین خاتون در خاندانی رشد کرد که نفوذ سیاسی در آن یک امر عادی و جزئی از زندگی روزمره بود. او شاهد مذاکرات، ائتلاف ها و جدال های قدرت بود که از همان کودکی درک عمیقی از سیاست زمانه به او می داد.

شرایط اجتماعی و سیاسی دمشق پیش از ورود صلاح الدین، با پویایی خاصی همراه بود. این شهر در سایه قدرت های منطقه ای به سر می برد و هر لحظه امکان سقوط به دست زنگیان یا صلیبیون وجود داشت. در چنین فضایی، خانواده های حاکم و نخبگان سیاسی، با ازدواج های استراتژیک، سعی در تقویت موقعیت خود و تضمین آینده داشتند. عصمت الدین خاتون، به عنوان دختر یکی از مهم ترین حاکمان این شهر، از همان ابتدا در مرکز این بازی های قدرت قرار گرفت.

ازدواج اول: پیوندی استراتژیک با نورالدین زنگی

یکی از مهم ترین نقاط عطف در زندگی عصمت الدین خاتون، ازدواج اول او با نورالدین زنگی در سال ۱۱۴۷ میلادی بود. این ازدواج نه تنها یک رویداد شخصی، بلکه یک پیمان سیاسی بزرگ و حیاتی میان دمشق و قدرت نوظهور زنگیان بود که در آن زمان حلب و موصل را تحت کنترل داشتند. نورالدین زنگی، یکی از قهرمانان مسلمان در برابر صلیبیون، به شدت به دنبال یکپارچگی شام و مصر تحت لوای خود بود تا جبهه ای واحد علیه صلیبیون تشکیل دهد. برای این منظور، تسلط بر دمشق که یک مرکز کلیدی و استراتژیک محسوب می شد، از اهمیت بالایی برخوردار بود.

اتحاد سیاسی و تحولات منطقه

پدر عصمت الدین، معین الدین آنر، با درک قدرت رو به افزایش نورالدین زنگی و تهدید مداوم صلیبیون، تصمیم گرفت با این ازدواج، پیوندی پایدار با زنگیان برقرار کند. این اتحاد به دمشق کمک کرد تا از حملات زنگیان در امان بماند و در عین حال، نورالدین نیز توانست نفوذ خود را در منطقه شام افزایش دهد و به مشروعیت بیشتری دست یابد. این ازدواج نمادی از پایان دوره استقلال کامل دمشق و آغاز همگرایی آن با قدرت مرکزی زنگیان بود که در نهایت به تسلط کامل نورالدین بر دمشق در سال ۱۱۵۴ میلادی انجامید.

زندگی عصمت الدین خاتون در دربار نورالدین زنگی، او را در معرض بالاترین سطوح قدرت و تصمیم گیری های سیاسی قرار داد. او شاهد رهبری نورالدین در جهاد علیه صلیبیون و تلاش های او برای وحدت جهان اسلام بود. اگرچه منابع به ندرت به نقش مستقیم او در امور حکومتی اشاره می کنند، اما حضور او به عنوان همسر سلطان و دختر یک حاکم قدرتمند، قطعاً به او جایگاه و نفوذ غیرمستقیمی بخشیده بود. این تجربه، او را برای نقش های آینده اش در دربار ایوبیان آماده ساخت و درک عمیقی از دینامیک های سیاسی منطقه به او بخشید.

این ازدواج نه تنها یک پیمان نظامی و سیاسی بود، بلکه تلاش برای ایجاد یکپارچگی فرهنگی و اجتماعی میان مناطق مختلف شام را نیز در بر می گرفت. نورالدین زنگی به عنوان یک رهبر مذهبی و سیاسی، به شدت بر ترویج اسلام اهل سنت و مقابله با بدعت ها تأکید داشت. عصمت الدین خاتون در چنین محیطی زندگی می کرد که در آن، عدالت، تقوا و جهاد علیه صلیبیون، ارزش های مرکزی محسوب می شدند.

ازدواج دوم: تحکیم قدرت صلاح الدین و جایگاه ملکه دمشق

پس از درگذشت نورالدین زنگی در سال ۱۱۷۴ میلادی، خلاء قدرت بزرگی در منطقه شام و مصر به وجود آمد. در این میان، صلاح الدین ایوبی که پیشتر به عنوان سردار نورالدین در مصر قدرت گرفته بود، شروع به توسعه نفوذ خود در شام کرد. او دمشق را در سال ۱۱۷۴ تصرف کرد و خود را به عنوان وارث مشروع نورالدین معرفی نمود. برای تثبیت این ادعا و تحکیم کنترل بر دمشق، صلاح الدین نیازمند کسب مشروعیت از سوی نخبگان و مردم شهر بود.

در سال ۱۱۷۶ میلادی، صلاح الدین ایوبی با عصمت الدین خاتون، بیوه نورالدین زنگی ازدواج کرد. این ازدواج، بیش از آنکه یک پیوند عاطفی باشد، یک اقدام سیاسی حساب شده بود. عصمت الدین خاتون به عنوان همسر نورالدین زنگی، نماد مشروعیت و تداوم قدرت زنگیان بود. او همچنین دختر معین الدین آنر، حاکم سابق دمشق بود که هنوز در میان مردم و نخبگان شهر از احترام ویژه ای برخوردار بود. با ازدواج با او، صلاح الدین توانست چندین هدف استراتژیک را محقق سازد.

دلایل ازدواج و مشروعیت بخشی

• توارث مشروعیت: ازدواج با همسر سابق نورالدین، صلاح الدین را در جایگاه وارث معنوی و سیاسی او قرار می داد. این امر به خصوص برای نخبگان زنگی که هنوز نسبت به صلاح الدین تردید داشتند، پیامی قوی بود.
• تثبیت کنترل بر دمشق: این ازدواج به صلاح الدین کمک کرد تا کنترل خود بر دمشق را تثبیت کند. حضور عصمت الدین در دربار، به مردم و بزرگان دمشق اطمینان خاطر می داد که یک پیوند مستحکم با گذشته شهر و حاکمان پیشین وجود دارد.
• اعتبار سیاسی: عصمت الدین خاتون به دلیل نسب و جایگاه خود، از اعتبار سیاسی بالایی برخوردار بود. پیوند با او، اعتبار صلاح الدین را در منطقه افزایش می داد و او را در چشم همگان مشروع تر جلوه می داد.

بدین ترتیب، عصمت الدین خاتون به عنوان همسر صلاح الدین ایوبی، نقش کلیدی در فرآیند انتقال قدرت و مشروعیت بخشی به سلسله نوپای ایوبیان ایفا کرد. او به جایگاه ملکه دمشق دست یافت و در مرکز یکی از قدرتمندترین امپراتوری های اسلامی قرار گرفت که به زودی به رهبری جهاد علیه صلیبیون تبدیل می شد.

زندگی در دربار ایوبی و نقش احتمالی عصمت الدین خاتون

پس از ازدواج با صلاح الدین، عصمت الدین خاتون در مقام ملکه دمشق و همسر سلطان ایوبی، زندگی در دربار پرجنب وجوش صلاح الدین را آغاز کرد. صلاح الدین در آن دوران به شدت درگیر نبردهای جهاد علیه صلیبیون و تحکیم امپراتوری خود بود. منابع تاریخی، اگرچه جزئیات اندکی از زندگی روزمره و نقش های خاص عصمت الدین خاتون ارائه می دهند، اما با توجه به جایگاه و نبارش، می توان گمانه هایی درباره نفوذ و مسئولیت های او مطرح کرد.

زنان قدرتمند دربارها در آن عصر اغلب به حمایت از علما و مؤسسات دینی، انجام امور خیریه و اوقاف می پرداختند. این فعالیت ها نه تنها نشان دهنده تقوا و ارادت دینی آن ها بود، بلکه به تقویت مشروعیت حاکمان و ایجاد پیوند با مردم نیز کمک می کرد. با توجه به سوابق خانوادگی عصمت الدین و محیط مذهبی که در آن پرورش یافته بود (در دربار نورالدین زنگی که خود حامی بزرگ دین بود)، بسیار محتمل است که او نیز در این زمینه ها فعال بوده باشد. حمایت از مدارس، مساجد، بیمارستان ها و سایر نهادهای خیریه، از جمله وظایف نامرئی اما پر اهمیت ملکه ها و بانوان اشرافی به شمار می رفت.

ازدواج های استراتژیک، به خصوص برای زنان با جایگاه خانوادگی والا مانند عصمت الدین خاتون، نه تنها پیوندهای شخصی بلکه سنگ بنای ائتلاف های سیاسی و انتقال مشروعیت در جهان اسلام قرون وسطی محسوب می شدند.

علاوه بر این، حضور او به عنوان یک فرد آشنا به آداب و رسوم دمشق و نخبگان محلی، می توانست برای صلاح الدین که به تازگی کنترل شهر را به دست گرفته بود، ارزشمند باشد. او احتمالاً در نقش یک مشاور غیررسمی در امور داخلی دمشق و برقراری ارتباط با اشراف و علمای شهر، نفوذ داشته است. دربار صلاح الدین، مرکزی برای تجمع اندیشمندان، شعرا، فقها و فرماندهان نظامی بود و عصمت الدین خاتون در بطن این فضای فرهنگی و سیاسی زندگی می کرد. اگرچه نقش های اجرایی مستقیمی به او محول نمی شد، اما حضور او در دربار، به استحکام موقعیت صلاح الدین کمک شایانی کرد.

نقش و نفوذ: یک ملکه در عصر جهاد و تحولات سیاسی

بررسی نقش و نفوذ زنان در دربار ایوبیان، به ویژه عصمت الدین خاتون، با توجه به محدودیت منابع تاریخی، چالش برانگیز است. با این حال، می توان از طریق تحلیل ساختار اجتماعی و سیاسی آن دوران و مقایسه با نقش سایر زنان قدرتمند، به تصویری از جایگاه او دست یافت. در عصر جهاد و تحولات سیاسی شدید، نقش زنان در انتقال قدرت و مشروعیت به قدری مهم بود که نمی توان آن را نادیده گرفت.

محدودیت های منابع و گمانه زنی ها

منابع تاریخی غالباً به توصیف جنگ ها، فتوحات و اقدامات مردان می پردازند و کمتر به زندگی خصوصی و نقش های غیررسمی زنان قدرتمند توجه نشان می دهند. در مورد عصمت الدین خاتون نیز، اطلاعات مستقیمی از نفوذ سیاسی یا اجتماعی گسترده او در دست نیست. اما صرف حضور او به عنوان همسر دو تن از بزرگترین سلاطین زمان، و خصوصاً دختر حاکم دمشق، دال بر اهمیت او در شبکه های قدرت است. گمان می رود که نفوذ او بیشتر از طریق رایزنی های پشت پرده، حمایت از افراد و گروه های خاص، و ایجاد ارتباطات خانوادگی عمل می کرده است.

نقش زنان در دربار ایوبیان تنها به عصمت الدین خاتون محدود نمی شد. زنان دیگری نیز در این سلسله، از جمله مادران و خواهران سلاطین، از نفوذ قابل توجهی برخوردار بودند. آن ها اغلب در امور اوقاف، تربیت فرزندان (که برخی بعدها به سلطنت رسیدند)، و حفظ انسجام خانوادگی نقش داشتند. عصمت الدین خاتون نیز می توانست با استفاده از جایگاه خود، از علما، دانشمندان و هنرمندان حمایت کند و به عنوان یک چهره تأثیرگذار در امور فرهنگی و دینی عمل کند، که این خود به طور غیرمستقیم، پایه های حکومت صلاح الدین را تقویت می کرد.

تصویری از زندگی روزمره و مسئولیت های دربار

زندگی یک ملکه در دربار قرون وسطایی، به ویژه در دوره ای که جنگ های مداوم و تهدیدات خارجی وجود داشت، مجموعه ای از مسئولیت ها و انتظارات خاص را در پی داشت. عصمت الدین خاتون، به عنوان همسر همسر صلاح الدین ایوبی، احتمالاً مسئول اداره امور داخلی حرم سرا، نظارت بر آموزش فرزندان (اگرچه صلاح الدین از او فرزندی نداشت، اما به تربیت فرزندان دیگر سلطان نیز ممکن بود کمک کند)، و مدیریت اوقاف و املاکی که به نام او ثبت شده بود، بوده است.

او همچنین به عنوان میزبان مهمانان زن دربار، نقش مهمی در دیپلماسی غیررسمی ایفا می کرد. ملاقات با زنان حاکمان یا اشراف دیگر، می توانست به بهبود روابط و انتقال پیام های سیاسی کمک کند. این نقش ها، اگرچه در منابع رسمی کمتر برجسته می شوند، اما برای حفظ انسجام دربار و تقویت جایگاه سلطان حیاتی بودند. عصمت الدین خاتون با تجربه زندگی در دربار نورالدین زنگی و سپس صلاح الدین ایوبی، به خوبی با این وظایف آشنا بود و توانست با درایت خود، به ایفای این نقش های پنهان بپردازد.

درگذشت و پنهان کاری: روایتی از اهمیت پنهان عصمت الدین خاتون

عصمت الدین خاتون در تاریخ ۲۶ ژانویه ۱۱۸۶ میلادی (۲۶ ذی الحجه ۵۸۱ هجری قمری) درگذشت. این رویداد، با واقعه ای جالب و قابل تأمل همراه بود: خبر درگذشت او تا سه ماه پس از وفات، از صلاح الدین مخفی نگه داشته شد. این پنهان کاری، نه تنها نشان دهنده اهمیت استراتژیک عصمت الدین خاتون بود، بلکه ابعاد پیچیده سیاست و رهبری در آن دوره را آشکار می سازد.

تاریخ و دلایل تاخیر در اعلام خبر

زمانی که عصمت الدین خاتون درگذشت، صلاح الدین درگیر لشکرکشی های نظامی برای فتح دژهای صلیبی و تحکیم مواضع خود در منطقه بود. او در آن زمان در نزدیکی حلب یا در سفر به سمت آن بود. شرایط نظامی و روحیه سربازان در چنین دوره ای بسیار حساس بود و هرگونه خبر ناخوشایند، به خصوص مرگ یکی از اعضای مهم دربار، می توانست بر روحیه نیروها تأثیر منفی بگذارد و حتی موجب تضعیف سیاسی او شود. دلیل اصلی پنهان ماندن خبر مرگ عصمت الدین خاتون از صلاح الدین، احتمالاً به همین موضوع بازمی گردد.

حکمرانان دربار صلاح الدین، از جمله امیران و وزیران او، با تصمیم به پنهان نگه داشتن این خبر، قصد داشتند از هرگونه اختلال در برنامه های نظامی سلطان جلوگیری کنند. آن ها بیم داشتند که این خبر، صلاح الدین را از ادامه مبارزات منصرف کرده یا او را وادار به بازگشت به دمشق کند که می توانست برنامه های گسترده تر او را تحت الشعاع قرار دهد. این عمل نشان می دهد که عصمت الدین خاتون، حتی پس از مرگش، از چنان اهمیتی برخوردار بود که دربار صلاح الدین برای جلوگیری از تبعات منفی احتمالی، دست به چنین پنهان کاری بزرگی زد. این پنهان کاری، خود گواه بر جایگاه ویژه و نفوذ غیرمستقیم او در ساختار قدرت آن زمان است.

پس از گذشت سه ماه، زمانی که شرایط سیاسی و نظامی تا حدی آرام تر شد، خبر درگذشت عصمت الدین خاتون به صلاح الدین اطلاع داده شد. محل دفن او در دمشق بود، اما جزئیات دقیق آن در منابع کمتر آمده است. مرگ او، گرچه تأثیری بر مسیر فتوحات صلاح الدین نداشت، اما فقدان زنی با چنان پیشینه و جایگاه، بدون شک برای سلطان ایوبی مهم بود.

میراث و جایگاه در تاریخ: نمادی از قدرت غیرمستقیم زنان

عصمت الدین خاتون، با وجود اینکه به ندرت به صورت مستقل در منابع تاریخی ظاهر می شود، میراث مهمی را در تاریخ اسلام و به ویژه در دوره ایوبیان از خود به جای گذاشت. او نه تنها همسر صلاح الدین ایوبی، بلکه نمادی از نقش زنان در انتقال قدرت، مشروعیت بخشی و حفظ تعادل سیاسی در عصری پر از تحولات بود. زندگی او به ما یادآوری می کند که تاریخ تنها ساخته دست مردان جنگجو و حاکمان نیست، بلکه زنان نیز با نفوذهای پنهان و استراتژیک خود، بر مسیر حوادث تأثیر می گذاشتند.

اهمیت عصمت الدین خاتون را می توان در چند بعد کلیدی خلاصه کرد:

1. ابزار مشروعیت بخشی: ازدواج های او با نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی، نقش حیاتی در انتقال مشروعیت به حاکمان جدید و تثبیت قدرت آن ها داشت. او پل ارتباطی میان خاندان های حاکم و نخبگان مختلف بود.
2. نماد ازدواج های سیاسی: زندگی او نمونه ای بارز از ازدواج های سیاسی در دوران قرون وسطی است که در آن، پیوندهای خانوادگی به ابزاری قدرتمند برای ایجاد ائتلاف ها و حل و فصل منازعات تبدیل می شدند.
3. نفوذ غیرمستقیم زنان: اگرچه او مستقیماً در میدان جنگ یا تصمیم گیری های کلان سیاسی حضور نداشت، اما جایگاه او به عنوان ملکه، دختر حاکم دمشق و همسر دو سلطان قدرتمند، به او نفوذی غیرمستقیم در دربار و جامعه می بخشید.
4. تکمیل پازل تاریخ ایوبیان: مطالعه زندگی او، به درک عمیق تر از روابط درونی خاندان ایوبیان، نحوه تثبیت قدرت صلاح الدین و اهمیت پیوندهای خانوادگی در ساختار حکومتی آن زمان کمک می کند.

خاندان ایوبیان، مانند بسیاری از سلسله های اسلامی، از ازدواج های سیاسی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی برای تحکیم قدرت و گسترش نفوذ خود استفاده می کرد. عصمت الدین خاتون، به دلیل جایگاه ویژه خود، یکی از مهم ترین مهره های این بازی قدرت بود. او نمادی از زنانی است که در پس زمینه رویدادهای بزرگ، نقش های حیاتی و اغلب نادیده گرفته شده ای را ایفا می کردند.

نتیجه گیری

زندگی عصمت الدین خاتون، همسر صلاح الدین ایوبی، روایتی است از نفوذ پنهان و استراتژیک زنان در یکی از پرآشوب ترین و مهم ترین دوران های تاریخ اسلام. او با ازدواج های کلیدی خود، به عنوان پل ارتباطی میان قدرت های مختلف و ابزار مشروعیت بخشی، نقش حیاتی در تثبیت حکومت دو تن از بزرگترین سلاطین زمان، نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی، ایفا کرد. اگرچه منابع تاریخی جزئیات اندکی از نقش مستقیم او ارائه می دهند، اما جایگاه خانوادگی، ازدواج های استراتژیک و پنهان کاری خبر مرگ او، همگی گواه بر اهمیت بی چون و چرای او در بستر سیاسی و اجتماعی قرن دوازدهم میلادی است.

این مقاله تلاش کرد تا با رویکردی تحلیلی، فراتر از یک معرفی صرف، به ابعاد مختلف زندگی و تأثیرگذاری عصمت الدین خاتون بپردازد. نگاهی عمیق تر به شخصیت های به ظاهر حاشیه ای تاریخ، مانند عصمت الدین خاتون، می تواند دیدگاه ما را نسبت به رویدادهای بزرگ تاریخی و نقش های پنهان در پشت پرده قدرت گسترش دهد. درک کامل تاریخ، نیازمند شناسایی و بررسی تمامی بازیگران، چه آن ها که در صحنه اصلی حضور دارند و چه آن ها که از پشت صحنه، مسیر تاریخ را شکل می دهند.