خلاصه کتاب مرگ تراژدی ( نویسنده جورج اشتاینر )

«مرگ تراژدی» اثر برجسته جورج اشتاینر، به مفهوم زوال تراژدی به عنوان یک فرم هنری باشکوه و متمایز در عصر مدرن می پردازد و آن را از رنج و مصیبت انسانی که همیشگی است، جدا می کند. این کتاب کاوشی عمیق در دلایل تاریخی، فلسفی و ادبی این «مرگ» است و استدلال می کند که چگونه ساختارها و باورهای ضروری برای آفرینش تراژدی اصیل، در جهان معاصر از میان رفته اند.

کتاب «مرگ تراژدی» جورج اشتاینر، اثری پیشرو و تأمل برانگیز در حوزه نقد ادبی قرن بیستم به شمار می رود. این کتاب که برای اولین بار در سال ۱۹۶۱ منتشر شد، به سرعت جایگاه خود را به عنوان یک متن کلاسیک در مطالعات ادبی و تئاتر تثبیت کرد. اشتاینر، متفکر و منتقد برجسته ادبی، با طرح این پرسش اساسی که آیا تراژدی به معنای کلاسیک خود، در عصر مدرن واقعاً «مرده» است، خواننده را به سفری فکری در تاریخ و فلسفه این ژانر ادبی مهم دعوت می کند. این مقاله با ارائه خلاصه ای جامع و تحلیلی، به درک استدلال های پیچیده اشتاینر و تأثیرگذاری آن بر فهم ما از هنر و فرهنگ یاری می رساند.

جورج اشتاینر: زندگی، اندیشه و جایگاه

جورج اشتاینر (۱۹۲۹-۲۰۲۰)، متولد پاریس و از خانواده ای یهودی اتریشی، یکی از تأثیرگذارترین منتقدان ادبی و متفکران قرن بیستم بود. او که در سال ۱۹۴۰ به دلیل اوج گیری فاشیسم به همراه خانواده اش به آمریکا مهاجرت کرد، در دانشگاه های معتبری همچون شیکاگو، هاروارد و آکسفورد تحصیل کرد و سپس در دانشگاه های کمبریج و ژنو به تدریس پرداخت. او به عنوان یک روشنفکر یهودی و مدافع سرسخت سنت انسان دوستی اروپای مرکزی شناخته می شود که همواره بر اهمیت پیوند میان ادبیات و سایر رشته های علوم انسانی تأکید داشت. رویکرد میان رشته ای، عمق دیدگاه و دانش وسیع اشتاینر، آثار او را به منابعی غنی و تحریک آمیز در نقد ادبی، ادبیات تطبیقی و نظریه فرهنگ تبدیل کرده است.

هسته مرکزی کتاب: «مرگ تراژدی» به چه معناست؟

اشتاینر در «مرگ تراژدی» به وضوح مفهوم «مرگ» را از دیدگاه خود تبیین می کند. این «مرگ» به معنای پایان رنج و مصیبت انسانی نیست، زیرا رنج همواره بخش جدایی ناپذیری از تجربه بشری بوده و خواهد بود. بلکه منظور او، زوال تراژدی به عنوان یک فرم هنری متمایز و باشکوه است که دارای ساختارها، قراردادها و بنیادهای فکری-فلسفی خاص خود است. تراژدی در معنای اشتاینری آن، نیازمند جهانی است که در آن نظم کیهانی، تقدیر محتوم، و قهرمانانی با ابعاد فراتر از انسان عادی، وجود داشته باشند و این قهرمانان با نیروهایی قدرتمندتر از خودشان (خواه خدایان، خواه سرنوشت) درگیر شوند.

انتشار کتاب در سال ۱۹۶۱ اهمیت ویژه ای داشت؛ در بحبوحه قرن بیستمی که شاهد دو جنگ جهانی خانمان سوز، هولوکاست، و ظهور ایدئولوژی های توتالیتر بود. این رویدادهای عظیم تاریخی، به زعم اشتاینر، پایه های فکری و اخلاقی را که برای آفرینش تراژدی کلاسیک لازم بودند، از بین برده بودند. او استدلال می کند که در جهان مدرن، رنج به یک امر بی معنا و توده ای تبدیل شده است که دیگر نمی تواند «شکوه» یا «عروج» خاصی را که ویژگی تراژدی های یونانی بود، منتقل کند. از این رو، «مرگ تراژدی» نه یک حکم قطعی بر عدم وجود رنج، بلکه تحلیلی عمیق از دگرگونی و زوال یک گونه هنری بی نظیر است.

سیر تاریخی تراژدی: از شکوه تا زوال

اشتاینر برای تبیین استدلال خود، مسیری طولانی را از خاستگاه تراژدی در یونان باستان تا تجلیات آن در دوره های رنسانس و نوکلاسیک و سپس افول آن در عصر مدرن دنبال می کند. این سیر تاریخی، بستر اصلی برای درک دلایل «مرگ» تراژدی از دیدگاه اشتاینر است.

تراژدی یونان باستان: خاستگاه و اوج

تراژدی یونانی، به عقیده اشتاینر، نقطه اوج و تجلی کامل این فرم هنری است. جوهره این تراژدی در مفهوم تقدیر محتوم نهفته است؛ جایی که قهرمانان باشکوه، با وجود تمام تلاش ها و فضایل خود، نمی توانند از سرنوشتی که خدایان برایشان مقدر کرده اند، بگریزند. این قهرمانان نه صرفاً قربانی، بلکه موجوداتی اند که از طریق رنج خود، به درکی عمیق از نظم کیهانی دست می یابند و حتی در شکست، نوعی شکوه و ابهت را به نمایش می گذارند.

رابطه انسان با خدایان، آیین های مذهبی و نقش کُر که همزمان صدای جامعه و وجدان جمعی بود، همگی در شکل گیری این فرم هنری نقش داشتند. آیسخولوس، سوفوکل و اوریپید، با آثار جاودانه شان، نمونه های برجسته ای از اوج گیری تراژدی یونانی را ارائه دادند. در این آثار، مخاطب نه تنها با رنج قهرمان همدلی می کند، بلکه از طریق مشاهده تقابل قهرمان با نیروهای مافوق طبیعی و پذیرش تقدیر، به یک «تطهیر» یا کاتارسیس می رسد. «عروج» یا شکوه در تراژدی یونانی، از همین تقابل با نیروهای برتر و عظمت پذیرش سرنوشت ناشی می شود.

احیای رنسانسی و نوکلاسیک: شکسپیر و راسین

پس از دوره ای طولانی، تراژدی در دوران رنسانس و نوکلاسیک در اروپا بازآفرینی شد، اما با تغییراتی اساسی نسبت به الگوی یونانی. ویلیام شکسپیر در انگلستان و ژان راسین در فرانسه، هر یک به شیوه خود، جانی تازه به این ژانر بخشیدند. در تراژدی های شکسپیر، اگرچه تقدیر هنوز نقش دارد، اما اراده آزاد و انتخاب های فردی قهرمانان برجسته تر می شوند. قهرمانان شکسپیری، با پیچیدگی های روان شناختی عمیق، اغلب خود عامل سقوط خویش اند؛ غرور، جاه طلبی، یا ضعف های اخلاقی آن ها را به سوی تباهی می کشاند.

راسین، با رعایت دقیق قواعد نوکلاسیک، تراژدی را به اوج دیگری رساند. او بر وحدت های سه گانه (زمان، مکان، عمل) تأکید داشت و با زبانی فاخر و نظمی موزون، درام های روان شناختی عمیقی خلق کرد. اشتاینر به نمایشنامه «فدر» راسین به عنوان نمونه ای از اوج تراژدی نوکلاسیک اشاره می کند. در «فدر»، جنون عشق و گناه در قالبی مهارشده و با نظمی شکوهمند بیان می شود. تضاد بین محتوای خشونت آمیز اسطوره و فرم ظریف و عقلانی راسین، پیچیدگی های منحصربه فردی به این تراژدی می بخشد که آن را از مدل یونانی متمایز می سازد.

نشانه های زوال در قرن ۱۸ و ۱۹: پیش زمینه های «مرگ»

با فرارسیدن قرون هجدهم و نوزدهم، نشانه های تضعیف تراژدی آشکار شد. عصر روشنگری، با تأکید بر عقل، علم و پیشرفت، به تدریج مفهوم تقدیر محتوم و نظم کیهانی را زیر سؤال برد. بشر به جای پذیرش سرنوشت، به دنبال کنترل طبیعت و حل مشکلات خود با تکیه بر خرد شد. ظهور رمان به عنوان یک فرم ادبی جدید، که قادر به پرداختن به جزئیات زندگی روزمره و شخصیت های عادی بود، نیز از محبوبیت درام تراژیک کاست.

نیچه در کتاب «زایش تراژدی» (۱۸۷۲)، تلاش کرد تا «شور تراژدی» یونانی را احیا کند و آن را از منظری دیونوسیوسی (غریزی و شهوانی) ببیند. با این حال، اشتاینر دیدگاهی متفاوت ارائه می دهد. او معتقد است که حتی تلاش های نیچه نیز نتوانست از زوال تدریجی تراژدی جلوگیری کند. در این دوران، مفهوم قهرمان دگرگون شد؛ شخصیت های «عادی تر» و «واقع گرایانه تر» جای قهرمانان اساطیری یا سلطنتی را گرفتند و درام به سمت مسائل اجتماعی، اخلاقی و روان شناختی حرکت کرد. این تغییرات، پیش زمینه های اصلی «مرگ» تراژدی در عصر مدرن را فراهم آوردند.

دلایل «مرگ» تراژدی در عصر مدرن از نگاه اشتاینر

جورج اشتاینر برای تبیین «مرگ» تراژدی در عصر مدرن، به دلایل چندوجهی اشاره می کند که ریشه های عمیقی در تحولات اجتماعی، سیاسی، فلسفی و ادبی قرون اخیر دارند. این دلایل، دست در دست یکدیگر، منجر به از میان رفتن بسترهای لازم برای آفرینش تراژدی اصیل شده اند.

دلایل اجتماعی، سیاسی و تاریخی

یکی از مهم ترین عواملی که اشتاینر مطرح می کند، تأثیر جنگ های جهانی، به ویژه جنگ جهانی دوم و واقعه هولوکاست است. این رخدادهای عظیم، نه تنها منجر به رنج بی اندازه انسانی شدند، بلکه ایمان به هرگونه نظم کیهانی، معنای مطلق رنج و عدالت الهی را از بین بردند. رنج در این مقیاس وسیع، به یک امر بی معنا و توده ای تبدیل شد که دیگر نمی توانست «شکوه» یا «تطهیر» تراژیک را به همراه داشته باشد. وقتی میلیون ها نفر به طور بی رحمانه کشته می شوند، قهرمانی فردی در برابر تقدیر، معنای خود را از دست می دهد.

افول مفهوم «قهرمانی» در مواجهه با خشونت های بی شمار و مقیاس عظیم نیز از دیگر دلایل است. قهرمان تراژیک، شخصیتی است که با نیروهایی بزرگ تر از خود می جنگد و حتی در شکست خود نیز ابهت دارد. اما در قرن بیستم، مقیاس و سبعیت رنج به حدی رسید که شخصیت های فردی در برابر آن ناچیز و بی اهمیت شدند. همچنین، ظهور دولت های رفاه و ایدئولوژی های پسا-جنگ جهانی، با تأکید بر حل مشکلات اجتماعی و انسانی از طریق برنامه ریزی و مداخله، حس تقدیرگرایی را کاهش داد. اعتقاد به جبران پذیری و قابل حل بودن مسائل، جایگزین باور به تقدیر محتومی شد که لازمه تراژدی است.

دلایل فلسفی و الهیاتی

از منظر فلسفی، افول اعتقادات مذهبی و جایگزینی آن با سکولاریسم و علم گرایی، ضربه مهلکی به بنیادهای تراژدی وارد آورد. تراژدی کلاسیک به شدت با مفاهیم الهی و ماورایی گره خورده بود؛ مجازات الهی، تقدیر محتوم و اراده خدایان، عناصر کلیدی در شکل گیری فاجعه بودند. با از میان رفتن این باورها، ایده گناه و مسئولیت فردی نیز در جهانی که نظام های اخلاقی سنتی زیر سؤال رفته بودند، دگرگون شد. دیگر قهرمانان با خدایان یا نیروهای کیهانی درگیر نبودند، بلکه با مشکلات درونی یا اجتماعی خود دست و پنجه نرم می کردند.

مواجهه با پوچی و بی معنایی هستی، که در مکاتب اگزیستانسیالیستی برجسته شد، نیز رنج را به یک تجربه فردی و بدون «شکوه» تبدیل کرد. رنج در تراژدی مدرن، اغلب بی دلیل و بی هدف به نظر می رسد، نه نتیجه تقابل با نیروهای بزرگ یا تقدیر. این تغییر در درک معنای رنج، توانایی هنر را برای اعطای معنای کیهانی به آن سلب کرد.

دلایل فرمی و ادبی

اشتاینر به دلایل فرمی و ادبی نیز برای «مرگ» تراژدی اشاره می کند. یکی از مهم ترین این دلایل، انتقال از نظم (verse) و شعر به نثر در نمایشنامه نویسی مدرن است. او استدلال می کند که نظم برای بیان شکوه، جدیت و ابهت تراژدی ضروری است و نثر نمی تواند همان تأثیر را داشته باشد. نظم با موزون بودن و ساختار خاص خود، زبان را از سطح گفتار عادی فراتر می برد و حس موقعیت ویژه ای را به ذهن تحمیل می کند. به عبارت دیگر، زبان موزون، بستر مناسبی برای بیان رنج های عظیم و تقابل های کیهانی است.

«همه نمایشنامه هایی که تاکنون بررسی کرده ایم منظوم اند؛ این کار دلایل خودش را دارد. به مدت دو هزار سال مفهوم نظم از درام تراژیک، تقریباً جدایی ناپذیر بود. مفهوم «تراژدی منثور» آشکارا مدرن است و این نزد شاعران و منتقدان بی شماری به عنوان امری ناسازگار باقی مانده است. برای این امر دلایل تاریخی و نیز دلایلی مربوط به فن ادبی وجود دارد. اما علت هایی هم هستند که عمیقاً در درک کلی ما درباره کیفیت زبان، ریشه دارند.»

این نقل قول تأکید اشتاینر را بر اهمیت فرم منظوم در تراژدی به خوبی نشان می دهد. تغییر در ساختار دراماتیک و از دست رفتن «وحدت» و «ابهت» تراژدی نیز از دیگر عوامل است. نمایشنامه نویسان مدرن، به جای مواجهه با تقدیر یا نیروهای کیهانی، به درام های روان شناختی، «درام ابسورد» یا «آنتی درام» (مانند آثار ساموئل بکت، هنریک ایبسن و…) روی آوردند که به پوچی وجودی، مشکلات فردی یا مسائل اجتماعی می پردازند. این آثار، اگرچه ممکن است عمیق و تأثیرگذار باشند، اما به زعم اشتاینر، دیگر آن جوهر و شکوه تراژدی کلاسیک را ندارند.

بحث و نقد: آیا تراژدی واقعاً مرده است؟

بحث پیرامون «مرگ» تراژدی، همان گونه که اشتاینر نیز خود به آن واقف است، یک مسئله پیچیده و مناقشه برانگیز است. بسیاری از منتقدان و نظریه پردازان معتقدند که «مرگ» به معنای مطلق نیست، بلکه دگرگونی و تحول یک ژانر ادبی است. آن ها استدلال می کنند که تراژدی در اشکال جدید، ممکن است به حیات خود ادامه دهد؛ برای مثال، در قالب سینما، رمان های بزرگ، یا حتی در برخی از اشکال هنرهای نمایشی معاصر که با رنج و مصیبت های انسانی با رویکردی متفاوت مواجه می شوند. این دیدگاه ها، بر این باورند که جوهر تراژدی، یعنی تقابل انسان با نیروهای غالب و تجربه رنج، همواره در هنر وجود خواهد داشت، اما ممکن است لباس و هیئت متفاوتی به خود بگیرد.

اشتاینر خود با طرح عنوان «مرگ تراژدی»، نه به دنبال صدور حکمی قطعی و بلامنازع، بلکه به دنبال تحریک تفکر و بازاندیشی در مفهوم این ژانر است. استدلال های او، حتی برای کسانی که با آن ها مخالفند، نقطه شروعی برای بحث های عمیق تر درباره ماهیت هنر، رنج، و جایگاه انسان در جهان مدرن فراهم می کند. کتاب او دعوتی است برای تحلیل دقیق تر آنچه در گذشته بود و آنچه امروز هست، و همچنین تأمل در این که آیا برخی از اشکال هنری، نیازمند بسترهای فکری و فرهنگی خاصی هستند که ممکن است دیگر وجود نداشته باشند.

تأثیر و اهمیت پایدار «مرگ تراژدی»

«مرگ تراژدی» جورج اشتاینر، همچنان جایگاه ویژه ای در نقد ادبی معاصر و مطالعات تئاتر دارد. این کتاب به عنوان یک منبع اساسی برای دانشجویان و پژوهشگران ادبیات، تئاتر، و فلسفه، اهمیت فراوانی دارد. اشتاینر با تحلیل های روشنگرانه و دامنه دانش گسترده خود، به درک عمیق تر تحولات ژانرهای ادبی، به ویژه تراژدی، کمک شایانی کرده است. این اثر، تنها یک خلاصه تاریخی نیست، بلکه یک پژوهش فلسفی درباره معنای رنج، تقدیر و مسئولیت انسانی در دوران های مختلف است.

کتاب، با تبیین دلایل اجتماعی، سیاسی، فلسفی و فرمی زوال تراژدی، به خواننده کمک می کند تا به درکی جامع از پیچیدگی های این موضوع دست یابد. توانایی کتاب در تحریک تفکر درباره ماهیت رنج، معنا و جایگاه هنر در دنیای مدرن، آن را به اثری ماندگار و چالش برانگیز تبدیل کرده است. «مرگ تراژدی» به ما یادآوری می کند که هنر و فرهنگ، انعکاسی از باورها و ساختارهای زیربنایی یک جامعه هستند و تحولات عمیق در این ساختارها، می تواند به دگرگونی یا حتی «مرگ» اشکال هنری منجر شود.

نتیجه گیری

«مرگ تراژدی» جورج اشتاینر، نه فقط یک عنوان تحریک آمیز، بلکه یک تحلیل عمیق و چندوجهی از زوال یک فرم هنری باشکوه است. اشتاینر با بررسی سیر تاریخی تراژدی از یونان باستان تا عصر مدرن، و با تأکید بر دلایل اجتماعی، سیاسی، فلسفی و ادبی، استدلال می کند که بسترهای لازم برای آفرینش تراژدی کلاسیک در جهان معاصر از میان رفته اند. او تفاوت میان رنج همیشگی انسان و «تراژدی» به عنوان یک فرم هنری با شکوه و معنا را به وضوح تبیین می کند.

این کتاب ارزشمند، نه تنها به درک جایگاه تراژدی در تاریخ ادبیات کمک می کند، بلکه ما را به تأمل در مفهوم رنج، معنای هستی و نقش هنر در دنیای امروز فرامی خواند. خواندن «مرگ تراژدی» جورج اشتاینر، تجربه ای روشنگرانه برای هر علاقه مند به ادبیات، فلسفه و تئاتر است و می تواند پنجره ای تازه به سوی درک تحولات فکری و فرهنگی معاصر بگشاید. برای فهم عمیق تر این اثر کلاسیک و غرق شدن در دنیای فکری اشتاینر، مطالعه کامل این کتاب توصیه می شود.