شرکت هواپیمایی ملی ایران یا هما

اولین فعالیت های سازمان یافته حمل و نقل هوایی تجاری در ایران به دهه ۱۳۰۰ شمسی بازمی گردد. در این دوره شرکت آلمانی یونکرس با عقد قرارداد و دریافت امتیاز پیشگام راه اندازی خطوط هوایی برنامه ریزی شده در کشور شد و زمینه را برای آغاز هوانوردی بازرگانی فراهم کرد.

تاریخچه هوانوردی در ایران پیش از آغاز فعالیت های تجاری با پروازهای آزمایشی و نمایش های هوایی گره خورده است. این رویدادها هرچند جنبه تجاری نداشتند اما توجه عمومی را به پتانسیل سفر و حمل و نقل هوایی جلب کردند و کنجکاوی را برای استفاده از این فناوری جدید برانگیختند.

این پروازها که اغلب توسط خلبانان خارجی و با هواپیماهای اولیه انجام می شدند به نوعی پیشگامان معرفی عصر هوانوردی در ایران محسوب می شوند. آن ها نشان دادند که آسمان ایران نیز می تواند مسیری برای ارتباطات و جابه جایی باشد هرچند که زیرساخت ها و قوانین مرتبط با آن هنوز شکل نگرفته بودند.

مشاهدات این پروازها و موفقیت های اولیه مسئولان وقت را به فکر بهره برداری از این امکان جدید برای توسعه ارتباطات داخلی و خارجی انداخت. همین بستر فکری بود که راه را برای ورود شرکت های خارجی متخصص در زمینه هوانوردی و آغاز فعالیت های منظم تر باز کرد.

بنابراین درک تاریخچه اولین خطوط هوایی تجاری در ایران نیازمند نگاهی به رویدادهای پیشگام مانند پروازهای آزمایشی و همچنین فعالیت شرکت های خارجی است که در مراحل اولیه نقش کلیدی در معرفی و راه اندازی خدمات هوایی ایفا کردند.

پرواز تاریخی کوزمینسکی در ایران

یکی از نقاط عطف اولیه در تاریخ هوانوردی ایران پرواز تاریخی خلبان لهستانی کوزمینسکی در سال ۱۳۰۲ شمسی (۱۹۲۳ میلادی) بود. این پرواز که با هواپیمای برگه ۱۹ انجام شد جنبه نمایشی و اکتشافی داشت و با هدف معرفی توانمندی های هوانوردی صورت گرفت. فرود کوزمینسکی در تهران رویدادی مهم تلقی شد و توجه بسیاری از مردم و مقامات را به خود جلب کرد.

این پرواز اولین حضور جدی یک هواپیما در پایتخت ایران بود و به خوبی پتانسیل هوانوردی برای عبور از فواصل طولانی و جغرافیای متنوع ایران را به نمایش گذاشت. این رویداد به نوعی مقدمه ای برای پذیرش ایده حمل و نقل هوایی در ذهن جامعه و دولت بود.

هرچند پرواز کوزمینسکی به خودی خود یک پرواز تجاری یا بخشی از یک خط هوایی منظم نبود اما تاثیر فرهنگی و روانی قابل توجهی داشت. این پرواز هیجان و علاقه به دنیای جدید هوانوردی را در ایران بیدار کرد و زمینه را برای بررسی امکان سنجی استفاده از هواپیما برای اهداف مختلف از جمله حمل و نقل مسافر و بار فراهم آورد.

موفقیت این پرواز و بازتاب آن در رسانه ها و محافل رسمی ایده سرمایه گذاری در بخش هوانوردی را تقویت کرد. مسئولان وقت به این نتیجه رسیدند که برای توسعه زیرساخت ها و ارتباطات کشور نمی توان از کنار مزایای سرعت و کارایی حمل و نقل هوایی به سادگی گذشت.

بنابراین پرواز کوزمینسکی را می توان نه به عنوان آغازگر خطوط هوایی تجاری بلکه به عنوان یک کاتالیزور و رویداد مهمی دانست که توجه ها را به سمت هوانوردی جلب کرد و راه را برای ورود فعالان این صنعت از جمله شرکت های خارجی به ایران هموار ساخت.

سال ۱۳۰۳ کمپانی آلمانی یونکرس با ایران قراردادی می بندد

در پی افزایش علاقه به هوانوردی و درک پتانسیل آن دولت ایران در سال ۱۳۰۳ شمسی (۱۹۲۴/۱۹۲۵ میلادی) گام مهمی در جهت سازماندهی حمل و نقل هوایی برداشت. در این سال قراردادی با شرکت آلمانی یونکرس به امضا رسید. این قرارداد نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی تجاری ایران محسوب می شود زیرا زمینه را برای آغاز فعالیت های منظم و برنامه ریزی شده هوایی در کشور فراهم کرد.

هدف از این قرارداد استفاده از تخصص و تجربه شرکت یونکرس برای راه اندازی خطوط هوایی داخلی و بین المللی در ایران بود. در آن زمان یونکرس یکی از پیشروترین شرکت ها در زمینه طراحی و ساخت هواپیماهای فلزی و همچنین ارائه خدمات حمل و نقل هوایی در سطح جهان به شمار می رفت. ایران به دنبال بهره گیری از این توانمندی برای مدرن سازی سیستم حمل و نقل خود بود.

این قرارداد شامل جزئیات مختلفی بود که به یونکرس اجازه می داد در ایران فعالیت کند. از جمله این موارد می توان به مجوز پرواز استفاده از فرودگاه ها (یا نقاط فرود اولیه) و امکانات مرتبط اشاره کرد. این توافق نامه چارچوبی قانونی برای عملیات یونکرس در ایران ایجاد کرد و راه را برای سرمایه گذاری و فعالیت این شرکت هموار ساخت.

امضای این قرارداد نشان دهنده عزم دولت وقت برای ورود جدی به عرصه هوانوردی بود. ایران با توجه به وسعت جغرافیایی و کمبود زیرساخت های حمل و نقل زمینی مدرن هوانوردی را راهکاری سریع و کارآمد برای اتصال شهرهای مختلف و همچنین ارتباط با کشورهای همسایه می دید.

قرارداد سال ۱۳۰۳ با یونکرس سرآغاز ورود هوانوردی تجاری به ایران بود و پیامد آن راه اندازی اولین شعبه یک شرکت هواپیمایی خارجی و سپس تلاش برای کسب امتیاز انحصاری فعالیت های هوایی در کشور بود که در سال بعد محقق شد.

کمپانی آلمانی یونکرس

کمپانی یونکرس (Junkers) یکی از نام های برجسته و پیشگام در صنعت هوانوردی در اوایل قرن بیستم بود. این شرکت توسط هوگو یونکرس مهندس و کارآفرین آلمانی تاسیس شد و شهرت اصلی آن به دلیل طراحی و ساخت هواپیماهای تمام فلزی بود در دورانی که اکثر هواپیماها هنوز از چوب و پارچه ساخته می شدند. این نوآوری دوام و ایمنی بیشتری به ارمغان می آورد.

یونکرس نه تنها در زمینه ساخت هواپیما فعال بود بلکه به سرعت وارد عرصه عملیات هوایی و حمل و نقل تجاری نیز شد. این شرکت خطوط هوایی متعددی را در اروپا و سایر نقاط جهان راه اندازی کرد و تجربه قابل توجهی در مدیریت عملیات پروازی نگهداری هواپیما و ایجاد زیرساخت های اولیه هوانوردی به دست آورد. این تجربه گسترده یونکرس را به گزینه ای جذاب برای کشورهایی تبدیل کرد که به دنبال ورود به عصر هوانوردی بودند.

هواپیماهای ساخت یونکرس به ویژه مدل هایی مانند یونکرس اف ۱۳ (F 13) و یونکرس یو ۵۲ (Ju 52) که در سال های بعد معرفی شدند به دلیل قابلیت اطمینان و مناسب بودن برای حمل مسافر و بار شهرت جهانی پیدا کردند. هواپیماهای یونکرس اف ۱۳ نقش مهمی در عملیات اولیه این شرکت در ایران داشتند.

یونکرس با دیدگاهی بلندمدت به دنبال گسترش شبکه پروازی خود در مناطق جدید بود و ایران با موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود بازار جذابی برای این شرکت محسوب می شد. تمایل ایران به مدرن سازی و استفاده از فناوری های جدید نیز فرصتی را برای یونکرس فراهم آورد تا دانش و تجربه خود را در این کشور به کار گیرد.

فعالیت های یونکرس در ایران هرچند کوتاه مدت بود اما تاثیر عمیقی بر شکل گیری اولیه هوانوردی تجاری در کشور گذاشت و استانداردهای اولیه عملیاتی و فنی را معرفی کرد که پیش از آن وجود نداشت.

سال ۱۳۰۳

سال ۱۳۰۳ شمسی معادل با بخشی از سال های ۱۹۲۴ و ۱۹۲۵ میلادی است. این دوره در تاریخ ایران همزمان با سال های ابتدایی سلطنت پهلوی اول و آغاز برنامه های مدرن سازی کشور بود. پس از سال ها بی ثباتی و آشفتگی دولت مرکزی به دنبال تقویت اقتدار و توسعه زیرساخت ها و نهادهای نوین بود.

در این زمان حمل و نقل در ایران عمدتاً بر پایه روش های سنتی مانند کاروان ها راه آهن محدود و جاده های خاکی استوار بود. سفر بین شهرها زمان بر و دشوار بود و ارتباطات سریعی وجود نداشت. این وضعیت نیاز به روش های حمل و نقل نوین و سریع تر را برجسته می کرد.

دولت وقت به پتانسیل فناوری های جدید از جمله هوانوردی برای غلبه بر چالش های جغرافیایی و توسعه ارتباطات پی برده بود. هوانوردی می توانست فواصل طولانی را در مدت زمان کوتاهی طی کند و دسترسی به مناطق دورافتاده را تسهیل نماید.

در سطح بین المللی نیز هوانوردی تجاری در حال رشد بود و شرکت های اروپایی مانند یونکرس به دنبال توسعه شبکه های خود در خارج از اروپا بودند. ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خود در مسیر شرق و غرب می توانست بخشی از این شبکه های نوظهور باشد.

بنابراین سال ۱۳۰۳ در بستری از نیاز داخلی به مدرن سازی حمل و نقل و علاقه بین المللی به گسترش شبکه های هوایی قرار داشت. این شرایط زمینه را برای مذاکره و عقد قرارداد با شرکتی مانند یونکرس فراهم کرد تا اولین گام های جدی برای راه اندازی خطوط هوایی تجاری در ایران برداشته شود و دوران جدیدی در حمل و نقل کشور آغاز گردد.

اولین شعبه شرکت هواپیمایی را در ایران راه اندازی می کند

پس از امضای قرارداد در سال ۱۳۰۳ شمسی شرکت آلمانی یونکرس به سرعت اقدام به راه اندازی اولین شعبه عملیاتی خود در ایران کرد. این اقدام نه تنها به معنای حضور فیزیکی یک شرکت هواپیمایی خارجی در کشور بود بلکه سرآغاز واقعی فعالیت های برنامه ریزی شده حمل و نقل هوایی تجاری محسوب می شد. راه اندازی این شعبه شامل مجموعه ای از اقدامات لجستیکی و عملیاتی بود.

اولین گام ها شامل ایجاد دفتر مرکزی برای مدیریت عملیات استخدام پرسنل (اعم از خلبان مکانیک و کارمندان اداری) و مهم تر از همه استقرار هواپیماهای مورد نیاز بود. یونکرس هواپیماهای مناسب برای شرایط ایران از جمله هواپیماهای مدل اف ۱۳ را وارد کشور کرد. این هواپیماها به دلیل ساختار فلزی و قابلیت اطمینان نسبی در آن دوره گزینه مناسبی برای عملیات در مسیرهای طولانی و با زیرساخت های محدود بودند.

همزمان با ورود هواپیماها و تجهیزات یونکرس نیاز به نقاط فرود مناسب داشت. در آن زمان فرودگاه های مدرن به شکل امروزی وجود نداشتند و اغلب از زمین های هموار یا باندهای خاکی اولیه استفاده می شد. یونکرس به شناسایی و آماده سازی این نقاط در شهرهای مختلف از جمله تهران و شهرهای مهم دیگر پرداخت.

با آماده سازی زیرساخت های اولیه و استقرار هواپیماها و پرسنل یونکرس شروع به تعریف و راه اندازی اولین مسیرهای پروازی منظم تجاری کرد. این مسیرها اغلب شهرهای بزرگ و مهم کشور را به هم متصل می کردند و هدف اصلی آن ها حمل مسافر بار و نامه بود. این پروازها با برنامه زمانی مشخص انجام می شدند و امکان خرید بلیط برای عموم فراهم بود.

راه اندازی این شعبه و آغاز عملیات پروازی توسط یونکرس ایران را وارد عصر جدیدی از حمل و نقل کرد و برای اولین بار امکان سفر سریع هوایی بین نقاط مختلف کشور و حتی ارتباطات هوایی بین المللی محدود فراهم شد. این فعالیت ها پایه های اولیه صنعت هوانوردی تجاری در ایران را بنا نهاد.

شرکت هواپیمایی آلمانی یونکراس توانست در 20 بهمن1304 امتیاز هواپیمایی ایران را از آن خود کند

فعالیت های اولیه شرکت یونکرس در ایران که پس از قرارداد سال ۱۳۰۳ آغاز شده بود با موفقیت ها و چالش هایی همراه بود. با این حال توانمندی های فنی و عملیاتی این شرکت آلمانی در مقایسه با هرگونه تلاش داخلی موجود در آن زمان برجسته بود. در نتیجه دولت ایران تمایل بیشتری به همکاری با یونکرس برای توسعه پایدار هوانوردی تجاری نشان داد.

اوج این همکاری و رسمیت یافتن جایگاه یونکرس در هوانوردی ایران در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ شمسی (۹ فوریه ۱۹۲۶ میلادی) رخ داد. در این روز امتیاز انحصاری حمل و نقل هوایی در ایران به شرکت یونکرس واگذار شد. این امتیاز به یونکرس حق ویژه ای می داد تا برای مدت مشخصی تنها شرکتی باشد که می تواند خطوط هوایی تجاری منظم در ایران را اداره کند.

دریافت این امتیاز به یونکرس اطمینان خاطر بیشتری برای سرمایه گذاری بلندمدت در ایران می داد. این شرکت می توانست با برنامه ریزی دقیق تر شبکه پروازی خود را گسترش دهد زیرساخت های لازم مانند آشیانه ها و تعمیرگاه ها را توسعه دهد و خدمات خود را بهبود بخشد بدون اینکه نگران رقابت فوری از سوی سایر شرکت ها باشد.

این رویداد ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ به عنوان تاریخ رسمی اعطای اولین امتیاز هواپیمایی تجاری در ایران به یک شرکت خارجی ثبت شد. این تاریخ نقطه عطف مهمی در گذار از پروازهای آزمایشی و فعالیت های اولیه به سوی یک سیستم حمل و نقل هوایی تجاری سازمان یافته تحت مدیریت یک شرکت متخصص محسوب می شود.

اگرچه این امتیاز به یک شرکت خارجی واگذار شد اما همین فعالیت ها توسط یونکرس بود که عملا اولین خطوط هوایی منظم را در ایران پایه گذاری کرد فرهنگ استفاده از هواپیما را معرفی نمود و زمینه را برای شکل گیری آینده صنعت هوانوردی در کشور فراهم آورد. فعالیت یونکرس تا اوایل دهه ۱۳۱۰ ادامه یافت اما به دلیل مشکلات مالی و تغییر شرایط جهانی متوقف شد.

20 بهمن 1304

تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ شمسی که معادل با ۹ فوریه ۱۹۲۶ میلادی است یک تاریخ کلیدی در تاریخ هوانوردی تجاری ایران محسوب می شود. در این روز بود که قرارداد اعطای امتیاز انحصاری حمل و نقل هوایی به شرکت آلمانی یونکرس نهایی و اجرایی شد. این تاریخ نقطه شروع رسمی واگذاری مسئولیت توسعه و اداره خطوط هوایی تجاری کشور به یک نهاد مشخص بود.

پیش از این تاریخ فعالیت های یونکرس بر اساس قرارداد اولیه سال ۱۳۰۳ و به صورت شعبه ای از شرکت اصلی و با مجوزهای محدودتر انجام می شد. اما با دریافت امتیاز انحصاری در این تاریخ یونکرس جایگاه قانونی مستحکم تری پیدا کرد و عملاً به عنوان متولی اصلی هوانوردی تجاری در ایران شناخته شد.

اهمیت این تاریخ در آن است که نشان دهنده گذار از مرحله آزمون و خطا به مرحله ای از برنامه ریزی بلندمدت و سرمایه گذاری جدی در صنعت نوپای هوانوردی بود. دولت ایران با اعطای این امتیاز نشان داد که به هوانوردی به عنوان یک بخش حیاتی برای توسعه کشور نگاه می کند و آماده است تا با همکاری شرکت های پیشرو بین المللی این بخش را توسعه دهد.

این تاریخ در واقع تاریخ تولد اولین چارچوب قانونی و عملیاتی برای یک سیستم هواپیمایی تجاری در ایران است حتی اگر مجری آن یک شرکت خارجی بوده باشد. فعالیت هایی که پس از این تاریخ توسط یونکرس انجام شد شامل گسترش شبکه پروازی افزایش تعداد پروازها و بهبود خدمات بود که همگی تحت لوای این امتیاز انحصاری صورت گرفت.

به همین دلیل ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ نه تنها تاریخ مهمی برای شرکت یونکرس در ایران بود بلکه برای تاریخ کلی حمل و نقل کشور و آغاز دوران هوانوردی تجاری نیز یک نقطه عطف به شمار می آید و در بررسی ریشه های اولین خطوط هوایی در ایران باید به آن توجه ویژه ای داشت.

امتیاز هواپیمایی ایران

مفهوم امتیاز هواپیمایی ایران در دهه ۱۳۰۰ شمسی به معنای حق انحصاری یا ویژه برای راه اندازی و اداره خطوط هوایی تجاری در قلمرو ایران بود. در آن زمان دولت ها برای تشویق سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت های جدید مانند هوانوردی معمولاً امتیازات ویژه ای را به شرکت های خصوصی یا خارجی اعطا می کردند تا ریسک سرمایه گذاری را برای آن ها کاهش دهند و انگیزه لازم برای ورود به بازار را فراهم آورند.

امتیازی که در ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ به شرکت یونکرس واگذار شد به این شرکت آلمانی حق انحصاری فعالیت در زمینه حمل و نقل هوایی مسافر بار و نامه در مسیرهای داخلی و بین المللی مرتبط با ایران را برای مدت مشخصی اعطا کرد. این به این معنی بود که هیچ شرکت دیگری چه داخلی و چه خارجی بدون اجازه یونکرس یا دولت نمی توانست در این مسیرها به صورت منظم فعالیت کند.

هدف دولت ایران از اعطای این امتیاز تضمین ارائه خدمات هوایی توسط یک شرکت معتبر و توانمند بود. در شرایطی که دانش فنی هواپیماهای مناسب و تجربه عملیاتی در داخل کشور وجود نداشت واگذاری این امتیاز به یک شرکت خارجی متخصص مانند یونکرس منطقی ترین راه برای آغاز و توسعه هوانوردی تجاری به نظر می رسید.

این امتیاز شامل تعهداتی نیز برای یونکرس بود. از جمله این تعهدات می توان به راه اندازی و حفظ خطوط پروازی در مسیرهای مشخص شده رعایت استانداردهای ایمنی و ارائه خدمات با کیفیت اشاره کرد. دولت ایران نیز بر فعالیت های یونکرس نظارت داشت تا اطمینان حاصل کند که تعهدات قراردادی به درستی اجرا می شوند.

در نهایت این امتیاز انحصاری به یونکرس اجازه داد تا برای چند سال عملاً تنها شرکت هواپیمایی فعال در ایران باشد و پایه های اولیه هوانوردی تجاری را در کشور بنا نهد هرچند که این دوره فعالیت به دلایل مختلف از جمله مشکلات مالی یونکرس در آلمان طولانی نبود.

شرکت هواپیمایی ملی ایران یا هما اولین شرکت هواپیمایی ایران است

پس از پایان فعالیت شرکت یونکرس در اوایل دهه ۱۳۱۰ شمسی دوره ای از رکود نسبی در هوانوردی تجاری ایران حاکم شد. فعالیت های هوایی عمدتاً محدود به پروازهای نظامی یا پروازهای غیرمنظم و موردی بود. نیاز به وجود یک شرکت هواپیمایی ملی که بتواند نیازهای حمل و نقل هوایی کشور را به صورت پایدار و مستقل تامین کند احساس می شد.

در پاسخ به این نیاز اولین شرکت هواپیمایی با ماهیت کاملاً ایرانی در سال ۱۳۲۳ شمسی (۱۹۴۴ میلادی) تاسیس شد. این شرکت ایرانیَن ایرویز (Iranian Airways) نام داشت و نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی ایران به شمار می رفت زیرا برخلاف یونکرس که یک شرکت خارجی بود ایرانیَن ایرویز توسط سرمایه گذاران و مدیران ایرانی تاسیس و اداره می شد.

تاسیس ایرانیَن ایرویز به معنای آغاز دوران هوانوردی تجاری ملی بود. این شرکت فعالیت خود را با هدف اصلی برقراری ارتباط هوایی بین شهرهای مهم ایران و سپس گسترش به مسیرهای بین المللی آغاز کرد. این شرکت با چالش های متعددی از جمله کمبود هواپیما زیرساخت های فرودگاهی توسعه نیافته و نیاز به تربیت نیروی متخصص روبرو بود اما توانست به تدریج شبکه پروازی خود را گسترش دهد.

چند سال بعد شرکت هواپیمایی دیگری به نام پرشین ایر سرویسز (Persian Air Services) نیز تاسیس شد که عمدتاً بر روی مسیرهای بین المللی تمرکز داشت. این دو شرکت برای مدتی در کنار هم فعالیت می کردند.

در نهایت در سال ۱۳۴۰ شمسی (۱۹۶۲ میلادی) دو شرکت ایرانیَن ایرویز و پرشین ایر سرویسز در یکدیگر ادغام شدند و شرکت هواپیمایی ملی ایران (Iran National Airlines Corporation) تاسیس شد که به اختصار هما (Homa) و در سطح بین المللی ایران ایر (Iran Air) نامیده می شود. این ادغام با هدف ایجاد یک شرکت ملی قدرتمند و کارآمد صورت گرفت و هما عملاً میراث دار فعالیت های هوانوردی تجاری ملی در ایران شد.

بنابراین در حالی که یونکرس اولین شرکتی بود که خطوط هوایی تجاری را در ایران راه اندازی کرد هما (که از ادغام ایرانیَن ایرویز و پرشین ایر سرویسز شکل گرفت) اولین شرکت هواپیمایی با مالکیت و مدیریت ایرانی و حامل پرچم ملی ایران محسوب می شود و به همین دلیل از جایگاه ویژه ای در تاریخ هوانوردی کشور برخوردار است.

ایرانیَن ایرویز

ایرانیَن ایرویز (Iranian Airways) اولین شرکت هواپیمایی با مالکیت و مدیریت کاملاً ایرانی بود که در سال ۱۳۲۳ شمسی (۱۹۴۴ میلادی) تاسیس شد. این شرکت در بحبوحه جنگ جهانی دوم و در شرایطی که ایران تحت تاثیر این جنگ قرار داشت و نیاز به ارتباطات سریع تر هوایی احساس می شد متولد شد. تاسیس ایرانیَن ایرویز گامی مهم در جهت استقلال ایران در حوزه هوانوردی تجاری بود.

این شرکت فعالیت های خود را با استفاده از هواپیماهای موجود در آن زمان که اغلب هواپیماهای دست دوم بودند آغاز کرد. اولین مسیرهای پروازی ایرانیَن ایرویز عمدتاً بین شهرهای بزرگ ایران مانند تهران مشهد شیراز اصفهان و اهواز برقرار شد. هدف اصلی اتصال مراکز جمعیتی و اقتصادی کشور از طریق شبکه هوایی بود.

ایرانیَن ایرویز نقش مهمی در توسعه هوانوردی داخلی در ایران ایفا کرد. این شرکت با برقراری پروازهای منظم سفر هوایی را برای ایرانیان امکان پذیر ساخت و به مرور زمان به یکی از ارکان حمل و نقل در کشور تبدیل شد. با گذشت زمان و بهبود شرایط اقتصادی و فنی ایرانیَن ایرویز توانست ناوگان خود را با هواپیماهای مدرن تر جایگزین کند و خدمات خود را بهبود بخشد.

علاوه بر مسیرهای داخلی ایرانیَن ایرویز به تدریج فعالیت های خود را به مسیرهای بین المللی منطقه نیز گسترش داد و پروازهایی به کشورهای همسایه و منطقه خلیج فارس برقرار کرد. این گسترش شبکه نشان دهنده رشد و توسعه این شرکت ملی بود.

ایرانیَن ایرویز تا سال ۱۳۴۰ شمسی (۱۹۶۲ میلادی) به فعالیت خود ادامه داد. در این سال با تصمیم دولت و برای ایجاد یک شرکت هواپیمایی ملی قدرتمندتر این شرکت با پرشین ایر سرویسز ادغام شد و شرکت هواپیمایی ملی ایران هما متولد شد. اما میراث و نقش پیشگامانه ایرانیَن ایرویز به عنوان اولین شرکت هواپیمایی ایرانی در تاریخ هوانوردی کشور ماندگار است.

سال ۱۹۴۴

سال ۱۹۴۴ میلادی که معادل با سال ۱۳۲۳ شمسی است یک دوره حساس در تاریخ جهان و ایران بود. جنگ جهانی دوم به مراحل پایانی خود نزدیک می شد اما تاثیرات آن همچنان بر بسیاری از کشورها از جمله ایران سنگین بود. ایران در این سال ها یکی از مسیرهای حیاتی برای انتقال کمک های متفقین به شوروی بود و حضور نیروهای خارجی در کشور محسوس بود.

با وجود شرایط جنگی و محدودیت ها نیاز به حمل و نقل سریع و کارآمد به ویژه برای ارتباطات داخلی و منطقه ای افزایش یافته بود. حمل و نقل زمینی به دلیل مشکلات زیرساختی و شرایط جنگی با چالش های جدی روبرو بود. در این بستر بود که ایده تاسیس یک شرکت هواپیمایی ملی قوت گرفت.

تاسیس ایرانیَن ایرویز در سال ۱۹۴۴ نشان دهنده دوراندیشی و تلاش برای ایجاد زیرساخت های ملی حتی در شرایط دشوار بود. این اقدام با هدف کاهش وابستگی به شرکت های خارجی برای حمل و نقل هوایی و ایجاد توانمندی داخلی در این حوزه صورت گرفت. این سال را می توان آغازگر دوران جدیدی در هوانوردی ایران دانست که با محوریت نهادهای ایرانی شکل گرفت.

در سطح جهانی سال ۱۹۴۴ سالی مهم برای آینده هوانوردی بین المللی نیز بود. در این سال کنفرانس شیکاگو برگزار شد که منجر به امضای کنوانسیون هوانوردی غیرنظامی بین المللی و تاسیس سازمان ایکائو (ICAO) شد. این رویدادها چارچوب قانونی و فنی هوانوردی بین المللی را شکل دادند و زمینه را برای توسعه شبکه های هوایی در سراسر جهان فراهم کردند.

بنابراین سال ۱۹۴۴ نه تنها به دلیل تاسیس اولین شرکت هواپیمایی ایرانی (ایرانیَن ایرویز) نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی ایران است بلکه در سطح جهانی نیز سالی مهم در پایه گذاری قوانین و ساختارهای هوانوردی بین المللی محسوب می شود که بر فعالیت های آینده هوانوردی در ایران نیز تاثیرگذار بود.

ایران ایر

نام ایران ایر (Iran Air) نام بین المللی و شناخته شده شرکت هواپیمایی ملی ایران است که در سال ۱۳۴۰ شمسی (۱۹۶۲ میلادی) از ادغام دو شرکت هواپیمایی پیشگام ایرانی یعنی ایرانیَن ایرویز و پرشین ایر سرویسز تاسیس شد. این ادغام با هدف ایجاد یک شرکت هواپیمایی واحد قوی و کارآمد صورت گرفت که بتواند نماینده شایسته ای برای ایران در آسمان جهان باشد و همزمان شبکه پروازی داخلی گسترده ای را پوشش دهد.

شرکت هواپیمایی ملی ایران که به اختصار هما نیز نامیده می شود (نام هما از پرنده اساطیری هما در فرهنگ ایرانی گرفته شده و لوگوی آن نیز با الهام از همین پرنده طراحی شده است) پس از تاسیس به سرعت رشد کرد و به یکی از شرکت های هواپیمایی معتبر در منطقه و جهان تبدیل شد. این شرکت با نوسازی ناوگان خود و خرید هواپیماهای مدرن از شرکت های بزرگ مانند بوئینگ و ایرباس سطح خدمات و ایمنی پروازهای خود را ارتقا داد.

ایران ایر در دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی دوران طلایی خود را تجربه کرد. شبکه پروازی این شرکت به سرعت گسترش یافت و شهرهای مهم در اروپا آسیا و آفریقا را پوشش داد. کیفیت خدمات ایران ایر در این دوره به حدی رسید که به عنوان یکی از بهترین شرکت های هواپیمایی در جهان شناخته می شد و جوایز بین المللی متعددی را دریافت کرد.

تمرکز ایران ایر نه تنها بر پروازهای بین المللی بلکه بر توسعه شبکه پروازی داخلی نیز بود. این شرکت با برقراری پرواز به نقاط مختلف ایران نقش مهمی در توسعه گردشگری داخلی و ارتباطات بین شهری ایفا کرد. فرودگاه مهرآباد تهران به عنوان قطب اصلی فعالیت های ایران ایر به یکی از شلوغ ترین فرودگاه های منطقه تبدیل شد.

ایران ایر به عنوان حامل پرچم ایران نمادی از توانمندی و پیشرفت کشور در عرصه هوانوردی بود. این شرکت تا به امروز به فعالیت خود ادامه می دهد هرچند در سال های پس از انقلاب و به دلیل تحریم ها با چالش های متعددی روبرو بوده است. اما نام ایران ایر همچنان با تاریخ و افتخارات هوانوردی ملی ایران گره خورده است.

سال ۱۹۶۲

سال ۱۹۶۲ میلادی که معادل با سال ۱۳۴۰ شمسی است سال مهمی در تاریخ هوانوردی ایران محسوب می شود. در این سال با تصمیم دولت وقت دو شرکت هواپیمایی فعال ایرانی یعنی ایرانیَن ایرویز و پرشین ایر سرویسز در یکدیگر ادغام شدند. نتیجه این ادغام تاسیس شرکت هواپیمایی ملی ایران (Iran National Airlines Corporation) بود که بعدها با نام های هما و ایران ایر شهرت یافت.

هدف اصلی از این ادغام پایان دادن به رقابت بین دو شرکت موجود و ایجاد یک نهاد واحد قدرتمند و منسجم بود که بتواند با برنامه ریزی متمرکز و استفاده بهینه از منابع صنعت هوانوردی ایران را توسعه دهد و در عرصه بین المللی با شرکت های بزرگ هواپیمایی رقابت کند. دولت به دنبال ایجاد یک حامل پرچم ملی بود که نمادی از ایران در آسمان جهان باشد.

سال ۱۹۶۲ در ایران بخشی از دوران توسعه و مدرنیزاسیون کشور بود. اقتصاد در حال رشد بود و نیاز به حمل و نقل سریع و کارآمد هم در داخل و هم برای ارتباط با جهان خارج افزایش می یافت. هوانوردی به عنوان یک ابزار کلیدی برای دستیابی به این اهداف شناخته می شد.

پس از ادغام شرکت هواپیمایی ملی ایران به سرعت برنامه های توسعه ای خود را آغاز کرد. این برنامه ها شامل خرید هواپیماهای جدید و مدرن آموزش پرسنل متخصص (خلبان مهماندار تکنسین) و توسعه زیرساخت های فرودگاهی بود. تاسیس هما در این سال آغازگر دوران جدیدی از رشد و شکوفایی برای صنعت هوانوردی ایران بود که تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ادامه یافت.

بنابراین سال ۱۹۶۲ به عنوان سال تاسیس شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما/ایران ایر) نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی کشور است و نشان دهنده گذار از مرحله فعالیت دو شرکت مجزا به مرحله ایجاد یک شرکت واحد و قدرتمند ملی با چشم انداز توسعه گسترده داخلی و بین المللی بود.

هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۹ میلادی) ساختار و نام بسیاری از نهادهای دولتی و ملی در ایران دستخوش تغییر شد. شرکت هواپیمایی ملی ایران هما (Iran Air) نیز از این قاعده مستثنی نبود. در سال ۱۳۵۸ شمسی نام رسمی این شرکت به هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت. با این حال نام های ایران ایر و هما همچنان به صورت گسترده در داخل و خارج از کشور برای اشاره به این شرکت استفاده می شوند.

تغییر نام بازتاب دهنده تغییرات سیاسی و اجتماعی گسترده ای بود که در کشور رخ داده بود. ماموریت اصلی شرکت همچنان ارائه خدمات حمل و نقل هوایی بود اما رویکردها و اولویت ها ممکن بود تحت تاثیر سیاست های جدید قرار گیرند. در سال های ابتدایی پس از انقلاب و در طول جنگ ایران و عراق هوانوردی کشوری با چالش های جدی از جمله محدودیت در دسترسی به قطعات یدکی و هواپیماهای جدید روبرو شد.

با وجود این چالش ها هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران به فعالیت خود ادامه داد و نقش مهمی در حفظ ارتباطات داخلی و بین المللی کشور ایفا کرد. این شرکت مسئولیت جابه جایی مسافران در مسیرهای داخلی و خارجی حمل بار و همچنین انجام پروازهای ویژه مانند انتقال حجاج را بر عهده داشت.

در طول دهه های گذشته هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران با وجود تحریم های بین المللی که دسترسی آن را به هواپیماهای مدرن و قطعات یدکی محدود کرده است تلاش کرده است تا فعالیت های خود را ادامه دهد و استانداردهای ایمنی را حفظ کند. نوسازی ناوگان یکی از چالش های اصلی این شرکت در سال های اخیر بوده است.

امروزه هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران همچنان به عنوان حامل پرچم ملی ایران فعالیت می کند و میراث دار تاریخ طولانی هوانوردی در کشور است که از اولین پروازهای آزمایشی و فعالیت های یونکرس آغاز شد با تاسیس ایرانیَن ایرویز ملی شد و با ادغام و تاسیس هما/ایران ایر به اوج خود رسید و اکنون تحت نام جدید به فعالیت ادامه می دهد.

تاریخچه اولین خطوط هواپیمایی در ایران پیچیدگی های خاص خود را دارد. در حالی که اولین فعالیت های منظم حمل و نقل هوایی تجاری توسط شرکت آلمانی یونکرس در دهه ۱۳۰۰ شمسی آغاز شد و این شرکت اولین امتیاز هواپیمایی را در سال ۱۳۰۴ دریافت کرد اولین شرکت هواپیمایی با مالکیت و مدیریت ایرانی ایرانیَن ایرویز سال ها بعد در سال ۱۳۲۳ شمسی تاسیس شد. این دو دوره هر یک به نوعی در شکل گیری صنعت هوانوردی ایران نقش داشته اند.

فعالیت یونکرس هرچند توسط یک شرکت خارجی عملاً اولین بار امکان سفر هوایی تجاری را در ایران فراهم آورد و مردم را با مفهوم خطوط هوایی منظم آشنا کرد. این دوره پایه های اولیه فنی و عملیاتی را بنا نهاد و نیاز به توسعه بیشتر در این حوزه را نشان داد.

پس از پایان فعالیت یونکرس و یک دوره وقفه تاسیس ایرانیَن ایرویز نشان دهنده عزم ملی برای داشتن یک شرکت هواپیمایی بومی بود. این شرکت با تکیه بر توانمندی های داخلی (هرچند محدود در آن زمان) شبکه پروازی خود را شکل داد و خدمات هوایی را به عنوان بخشی از سیستم حمل و نقل ملی تثبیت کرد.

ادغام ایرانیَن ایرویز و پرشین ایر سرویسز و تاسیس شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما/ایران ایر) در سال ۱۳۴۰ گام نهایی در جهت ایجاد یک حامل پرچم ملی قدرتمند بود که توانست ایران را در نقشه هوانوردی جهان مطرح کند. این شرکت به سرعت رشد کرد و به یکی از شرکت های هواپیمایی برجسته تبدیل شد.

در نتیجه پاسخ به این سوال که اولین خط هواپیمایی ایران در چه تاریخی شروع به کار کرد؟ نیازمند تفکیک بین آغاز فعالیت های تجاری توسط یک شرکت خارجی (یونکرس حدود سال های ۱۳۰۳-۱۳۰۴ شمسی) و تاسیس اولین شرکت هواپیمایی ملی ایرانی (ایرانیَن ایرویز سال ۱۳۲۳ شمسی) است. هر دو دوره بخشی از تاریخ غنی هوانوردی ایران هستند که به شکل گیری وضعیت کنونی این صنعت انجامیده اند و هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران وارث این تاریخچه طولانی و پر فراز و نشیب است.

لیست سوالات متداول

آیا شرکت هواپیمایی هما قدیمی ترین شرکت هواپیمایی ایران است؟

شرکت هواپیمایی هما که در سال ۱۳۴۰ شمسی از ادغام دو شرکت ایرانی تأسیس شد قدیمی ترین شرکت هواپیمایی با ماهیت کاملاً ملی و ایرانی است. اما فعالیت های منظم حمل و نقل هوایی تجاری در ایران پیش از آن توسط شرکت آلمانی یونکرس در دهه ۱۳۰۰ شمسی آغاز شده بود.

شرکت آلمانی یونکرس چه نقشی در شروع هوانوردی تجاری ایران داشت؟

شرکت آلمانی یونکرس نقش پیشگام در شروع هوانوردی تجاری در ایران داشت. این شرکت با عقد قرارداد در سال ۱۳۰۳ شمسی و دریافت امتیاز انحصاری در ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ اولین شعبه هواپیمایی خارجی را راه اندازی و اولین خطوط پروازی منظم تجاری را در کشور برقرار کرد.

تاریخ دقیق آغاز به کار اولین خط هواپیمایی تجاری در ایران چه روزی بود؟

تاریخ دقیق آغاز به کار اولین خط هواپیمایی تجاری با اعطای امتیاز به شرکت یونکرس در ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ شمسی (۹ فوریه ۱۹۲۶) گره خورده است. هرچند فعالیت های اولیه و راه اندازی شعبه پیش از این تاریخ و پس از قرارداد ۱۳۰۳ شمسی آغاز شده بود اما این تاریخ رسمیت فعالیت تحت امتیاز را نشان می دهد.

نام اولین شرکت هواپیمایی ایران چه بود؟

اگر منظور از اولین شرکت هواپیمایی ایران اولین شرکتی باشد که فعالیت حمل و نقل هوایی تجاری منظم را آغاز کرد آن شرکت آلمانی یونکرس بود. اما اگر منظور اولین شرکت هواپیمایی با مالکیت و مدیریت ایرانی باشد نام آن ایرانیَن ایرویز بود که در سال ۱۳۲۳ شمسی تاسیس شد.

ایرانیَن ایرویز در چه سالی تاسیس شد؟

ایرانیَن ایرویز به عنوان اولین شرکت هواپیمایی با مالکیت و مدیریت ایرانی در سال ۱۳۲۳ شمسی تاسیس شد. این شرکت نقطه آغاز هوانوردی تجاری ملی در ایران محسوب می شود و بعدها با ادغام با پرشین ایر سرویسز شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما/ایران ایر) را به وجود آورد.