به گزارش وبگردی «ژیوپلیتیک خلیج فارس» عنوان اولین نشست انتشارات روزنامه اطلاعات است که به مناسبت گرامی داشت روز ملی خلیج فارس در تاریخ 13 اردیبهشت 1403 در ساختمان موسسه اطلاعات، با سخنرانی دکتر مسجدجامعی و دکتر محمدجواد ظریف برگزار شد. متنی که ملاحظه می فرمایید خلاصه سخنان دکتر مسجدجامعی در این نشست است.
مسجد جامعی در این نشست گفت:
نکته نخست درباره ویژگی های مطالعات ژیوپلیتیکی است که متفاوت است با نوع پژوهش های سیاسی و اجتماعی و بین المللی. با اختصار کامل، هنگامی که یک موضوع با توجه به کلّیت آن و با توجه به تمامی عواملی که در شکل دادن آن موثر بوده و هست، بررسی شود و به هر یک سهمی متناسب با نقشی که داشته اند داده شود، چنین مطالعه ای ژیوپلیتیکی است. با توجه به این نکات می توان منطق رفتاری و کیفیت سیاست گزاری های مثلاً کشور مورد بحث را، بازشناخت. اعم از سیاست داخلی و یا سیاست خارجی که البته این دو عموماً با یکدیگر مرتبط هستند. با چنین دیدگاهی به بررسی ژیوپلیتیکی کشورهای یادشده، پرداخته می شود.
با توجه به گستردگی موضوع و کمی وقت، نکاتی را به عنوان مقدمه عرض می کنم.
1- این شش کشور و علیرغم اختلاف هایشان یک مجموعه هستند. هم خود چنین خصوصیتی دارند و هم دیگران کم و بیش بدانها چنین می نگرند، یعنی آنها را یک مجموعه می بینند و این نکته مهمی است، چراکه تنظیم سیاست دیگران، عمیقاً تحت تاثیر نگاه آنها است و نه چندان واقعیت ها.
عموم این کشورها با یکدیگر اختلافات پیچیده سرزمینی دارند و در موارد متعددی سیاست های یکدیگر را نمی پسندند؛ امّا ساختارهای اجتماعی و تاریخی آنان، اخلاق و روحیات و فرهنگ آنان، سابقه حضور و نفوذ انگلستان و نه هیچ قدرت استعماری دیگر، حضور نیرومند امریکا در حال حاضر، ثروت نفتی و تجربه کم و بیش مشترک شان با تاریخ جدید، چنین همگرایی ای را موجب شده است.
علیرغم تحریم شدید و همه جانبه قطر از جانب عربستان و امارات و بحرین، امّا عملاً این تجربه ناموفق بود. منافع و مصالح مشترک آنها از اختلاف سلیقه شان در زمینه های مختلف، به مراتب بیشتر بوده و هست، و لذا تحریم موفق نبود و نمی توانست باشد. این عدم توفیق به دلیل پیوستگی و ارتباط های درونی آنها است که سیاست و اراده سیاسی را بدان راهی نیست و یا لااقل راه چندانی نیست.
درست به همین علت است که تلاش عراق و یمن در مقاطعی از عمر تشکیل شورای همکاری خلیج فارس جهت پیوستن بدانها موفق نبود و نمی توانست باشد. چنانکه گفتیم این کشورها و علیرغم تنوع شان، یک مجموعه هستند. و لذا ذاتاً متفاوت هستند با مواردی که نزدیکی و یا اتحاد کشورها براساس تصمیمی سیاسی است که اعراب را در این مورد سابقه ای طولانی است. از وحدت سوریه و مصر در 1958گرفته تا وحدت عراق و اردن و سودان و مصر تا تلاش های فراوان دیگری که برای نیم قرن ادامه یافت.
2- ثروتی کلان و در مدتی کوتاه، که همان پترودلار باشد، به عموم این کشورها تزریق شد. اینان به برکت همان ساختار نیرومند قبیله ای و اخلاق و فرهنگ خاص آن و نیز عوامل متعدد دیگر، توانستند دوران گذار از فقر به ثروت را، به خوبی طی کنند. این دوران انتقال، دوران خطرناک و پرچالشی است و سقوط نظام های حاکم متعددی را موجب شده است. از لیبی قذافی گرفته تا عراق بعثی ها. حتی می توان گفت این دوران به تحکیم بیشتر نظام های حاکم منجر شده است که البته آن را دلایل فراوانی است. یکی از مهمترین ها، هماهنگی و کیفیت تعامل سیاست های حاکمیتی با ساختار قبیله ای موجود بود. آنها به جنگ؛ این ساختارها نرفتند و شعارهای چپگرایانه ندادند و صاحبانش را به عقب مانده و بدوی و مرتجع بودن، متّهم نساختند. آنها را پذیرفتند و با آنان به معنای واقعی تعامل کردند؛ اگرچه داستان در مورد عربستان تا حدودی متفاوت است.
3- هیچ تغییر رادیکالی که منجر به تغییر حاکمیت شود، نمی تواند به تنهایی در تک تک این کشورها اتفاق افتد. گویی در اینجا قانون «همه یا هیچ» صادق است. تا آینده ای غیر قابل پیش بینی این نکته صحیح است. مجموعه بودن آنها و وابستگی های متقابل شان، مهمترین عامل بازدارنده است. این وابستگی در حال حاضر به وابستگی های رژیم حاکم مربوط می شود و نیز سیاست های حاکمیتی. از اقتصادی و تجاری گرفته تا سیاسی و بین المللی و منطقه ای و امنیتی.
در ماه های نخست و بلکه سال های نخست انقلاب های عربی و بهار عربی، بحرین به شدت متشنج شد. در همان ماه های نخستین گزارش های متعدّد و نسبتاً مفصلی برای وزیر محترم خارجه وقت، جناب آقای دکتر صالحی و البته بزرگان دیگر، نوشتم و اینکه اسقاط نظام در بحرین به دلایلی که به تفصیل بیان شده بود، ممکن نیست. چنانکه گفته شد این سخن در مورد عموم آنها و تا آینده ای دور صحیح است. آنها به معنای دقیق کلمه پیوستگی سرنوشتی داشته و دارند. ممکن است این سخن را برخی نپذیرند، امّا در مجموع وضعیت موجود به مراتب بیشتر به نفع و مصلحت ما است تا جانشینان احتمالی دیگر. که البته این بحث مفصلی می طلبد.
و بالاخره اینکه اعتقادات دینی و فقه موجود در عموم این کشورها عمیقاً حنبلی مسلک و اهل حدیثی گرایش است، اگرچه بسیاری از آنان حنبلی نیستند. براساس این اعتقادات و این فقه هرگونه اعتراض عملی علیه حاکم حتی اگر فاسق و ظالم باشد، نامشروع است.
4- ساختار اجتماعی، نوع تجربه آنان با تاریخ جدید، واقعیت های دینی و فرهنگی، کمی جمعیت، به جز عربستان، عدم وجود ساختارهای تاریخی و یا ساختارهای مدرن و جدیدی که بتواند خواسته های مردمی را جهت دهد و متمرکز سازد و البته عوامل دیگر، موجب شده که تحولات و در زمینه های مختلف، از بالا به پایین آید و نه آنکه از پایین به بالا رود. در عموم کشورها و حتی در کشورهای جهان سوم، این مطالبات مردمی است که حاکمیت را مجبور به تغییر و تحول می کند و در اینجا داستان متفاوت است. البته این هست که حاکمیت عموماً به زودی و بعضاً به خوبی این مطالبات را تشخیص می دهد و اقدام می کند. نمونه خوب آن تحولات فراوانی است که در طی سال های اخیر در عربستان رخ داده و می دهد؛ در جهت هماهنگ شدن سیاست هایش با مطالبات نهفته مردمی.
5- اینان بخشی از جهان عرب هستند و خواهند بود. کشوری چون کویت پس از اشغالش توسط عراق و به دلیل اینکه بخش مهمی از رژیم های عربی و اکثریت اعراب در کنار صدام ایستادند، کوشید سیاستی انقباضی اتخاذ کند تا آنجا که بعضاً می گفتند ما کویتی هستیم و نه عرب. امّا این جریان نتوانست و نمی توانست ادامه یابد. این سخن در مورد سلطنت نشین عمان هم صحیح بود. پس از امضای کمپ دیوید توسط سادات و بگین همه کشورهای عربی با مصر قطع رابطه کردند به جز عمان، این موضع به انزوای این کشور انجامید و آنان نیز سیاستی انقباضی در پیش گرفتند، امّا این سیاست چندان ادامه نیافت.
خصوصاً که در حال حاضر کم و بیش به گرانیگاه اعراب تبدیل شده اند. این گرانیگاه در زمان ناصر مطلقاً در قاهره بود و در زمان مبارک به گونه ای نسبی چنین بود. امّا پس از بهار عربی و تحولات در مصر و در خلا کسانی چون صدام و قذافی و حافظ اسد و حتی سودان عمر البشیر، این مرکزیت به این مجموعه منتقل شده است.
نکته این است که این مرکزیت، صرفاً سیاسی نیست؛ در حال حاضر فرهنگی و فکری و ادبی و رسانه ای و دینی هم هست. اینان هم از آنچه در مجموعه عربی اتفاق می افتد متاثرند و هم در آن موثرند. در حال حاضر میزان تاثیرگذاری شان بیش از گذشته است و احتمالاً این جریان ادامه یابد، به ویژه در مورد مسایل مربوط به اندیشه و مدل های توسعه ای و نیز اینکه این اندیشه و مدل چگونه می باید با هویت و دین و سنت ها و آداب و رسوم موجود، کنار آید.
6- واقعیت این است که درک آنان از جهان و منطقه و خودشان در دهه ها و بلکه سال های اخیر به شدت تحوّل یافته است و این تحولات به احتمال فراوان به مراتب بیش از سایر همسایگان ما است. اینکه چرا و چگونه چنین شده و ویژگی های فکری کنونی آنها چیست، بحث مستقلی است. در اینجا هدف تذکر بدین نکته بود و اینکه اینان دیگر همچون گذشته نیستند و متناسب با آن، تصور و تلقی ما از آنان می باید به روز شود. طبقه تحصیلکرده آنها را در این میان، نقش بزرگی است. مضافاً که همین درک تحول یافته و متفاوت شده است که برنامه ها و سیاست های آنان را شکل می دهد و به پیش می برد.
7- و به عنوان آخرین نکته، آنان را نسبت به ایران درک نسبتاً مشترکی است، اگرچه ممکن است به دلایلی سیاست شان در قبال ما تفاوت هایی داشته باشد، که دارد. این تفاوت به دلیل تفاوت درک نیست، به دلیل ضرورت ها و منافع و مصالح و احتمالاً ماموریت هایی است که بدانها محوّل شده است. از این گذشته آنان با مجاملات و تعارفات دیپلماتیک به خوبی آشنا هستند و پیوسته از آن استفاده می کنند.
این درک را سه لایه مختلف است. لایه اول به تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران بازمی گردد. از ایران قبل از اسلام گرفته تا ایران بعد از اسلام. لایه دوم به ایران به عنوان یک واحد سیاسی و کشور همسایه بازمی گردد، که البته این لایه عمیقاً متاثر است از لایه نخست. از این دیدگاه ایران بیش از آنکه یک کشور باشد، یک امپراطوری است و در صدد نیل بدان است. لایه سوم به نظام و حاکمیت موجود بازمی گردد که عناصر مختلفی را در درون خود دارد. این بحثی طولانی است که به دلیل ضیق وقت از آن درمی گذریم.
>>>متن کامل را در لینک زیر بخوانید:
311311
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "ویژگی های ژیوپلیتیکی کشورهای شیخ نشین؛ از اختلافات پیچیده سرزمینی تا همگرایی در ساختارهای اجتماعی ـ تاریخی" هستید؟ با کلیک بر روی بین الملل، اگر به دنبال مطالب جالب و آموزنده هستید، ممکن است در این موضوع، مطالب مفید دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "ویژگی های ژیوپلیتیکی کشورهای شیخ نشین؛ از اختلافات پیچیده سرزمینی تا همگرایی در ساختارهای اجتماعی ـ تاریخی"، کلیک کنید.