در چه صورتی مهریه تعلق نمیگیرد

مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن عقد نکاح، زن مالک آن می شود و مرد مکلف به پرداخت آن است. با این حال، در برخی شرایط خاص و استثنایی که قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران پیش بینی کرده است، ممکن است تمام یا بخشی از مهریه به زن تعلق نگیرد.

اهمیت آگاهی از قوانین مربوط به مهریه، به ویژه شرایطی که در آن ها ممکن است مهریه به زن تعلق نگیرد یا فقط بخشی از آن پرداخت شود، برای زوجین و عموم مردم حائز اهمیت است. باورهای غلط بسیاری در جامعه در مورد تأثیر عواملی مانند خیانت، عدم تمکین یا درخواست طلاق از سوی زن بر حق مهریه وجود دارد که لازم است بر اساس مستندات قانونی شفاف سازی شوند. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و دقیق بر اساس قانون مدنی، ابهامات رایج را برطرف کرده و شرایط عدم تعلق مهریه را به صورت کامل تشریح می کند.

مهریه چیست؟ نگاهی به اقسام و مبانی قانونی آن

مهریه یکی از ارکان مهم و حقوقی عقد نکاح در نظام حقوقی اسلام و ایران است. این حق مالی، به محض وقوع عقد، به ملکیت زن درمی آید و او می تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند و در آن تصرف نماید. درک صحیح از مفهوم و اقسام مهریه، پیش شرطی برای شناخت شرایط عدم تعلق آن است.

مفهوم مهریه و مالکیت زن

مهریه، مالی است که مرد در هنگام عقد نکاح به همسر خود می پردازد یا متعهد به پرداخت آن می شود. این مال می تواند عین، منفعت، دین یا حتی انجام یک عمل باشد، به شرط آنکه دارای ارزش مالی و شرعی باشد و مرد توانایی انجام آن را داشته باشد. ماده 1082 قانون مدنی صراحتاً بیان می دارد: به محض عقد نکاح، زن مالک مهریه می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید. این بدان معناست که حتی قبل از وقوع نزدیکی، زن حق مالکیت بر مهریه خود را پیدا می کند و می تواند آن را مطالبه کند یا حتی ببخشد.

اقسام مهریه

مهریه از نظر نحوه تعیین و زمان تعلق، به سه دسته اصلی تقسیم می شود که شناخت هر یک، در بررسی شرایط عدم تعلق آن اهمیت ویژه ای دارد:

مهرالمسمی

مهرالمسمی مهریه ای است که در زمان عقد نکاح با توافق و تراضی کامل زوجین تعیین می شود و میزان آن در سند ازدواج به طور مشخص قید می گردد. این رایج ترین نوع مهریه است و به دلیل وضوح و صراحت در تعیین آن، از نظر حقوقی دارای اعتبار بالایی است.

مهرالمثل

مهرالمثل زمانی مطرح می شود که در عقد دائم، مهریه تعیین نشده باشد، اما پس از عقد، نزدیکی میان زوجین واقع شده باشد. در این حالت، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. مهرالمثل بر اساس شأن و موقعیت اجتماعی، خانوادگی، تحصیلات و عرف جامعه برای زن تعیین می گردد و میزان آن توسط دادگاه و با نظر کارشناس مشخص می شود. مبنای آن، جبران حق مالی زن به دلیل عدم تعیین مهر در عقد است.

مهرالمتعه

مهرالمتعه نیز در عقد دائم و در شرایطی به زن تعلق می گیرد که مهریه در عقد تعیین نشده باشد و قبل از وقوع نزدیکی، مرد همسر خود را طلاق دهد. در این صورت، زن مستحق مهرالمتعه است. برخلاف مهرالمثل که بر اساس شأن زن تعیین می شد، مهرالمتعه بر اساس وضعیت مالی و توانایی مرد (یعنی به اندازه ای که یک مرد با وضعیت مالی او به زنی مانند زن مطلقه اش می پردازد) توسط دادگاه تعیین می گردد.

شرایط اصلی عدم تعلق مهریه (کامل یا جزئی) به زن

با وجود اینکه مهریه حق مسلم زن است، قانون مدنی موارد خاصی را پیش بینی کرده که در آن ها ممکن است زن به طور کامل یا جزئی از مهریه محروم شود. این شرایط اغلب به بطلان یا فسخ نکاح، یا عدم وقوع نزدیکی مربوط می شود.

بطلان عقد نکاح

یکی از مهم ترین شرایط عدم تعلق مهریه، زمانی است که عقد نکاح از اساس باطل باشد. بطلان عقد به این معناست که عقد از ابتدا به دلیل عدم رعایت شرایط اساسی صحت عقد (مانند عدم قصد، عدم اهلیت، عدم مشروعیت جهت معامله، یا ممنوعیت شرعی و قانونی ازدواج) فاقد اعتبار بوده است.

موارد بطلان عقد شامل ازدواج با محارم، ازدواج در زمان عده همسر قبلی، یا ازدواج یکی از طرفین که متاهل است و رضایت همسر اول را ندارد (در صورت عدم رعایت شرایط قانونی). ماده 1089 قانون مدنی در این خصوص مقرر می دارد: هر گاه عقد نکاح باطل باشد و بین زوجین نزدیکی واقع نشده باشد، زن حق مهر ندارد و اگر در صورت جهل به بطلان و وقوع نزدیکی، مهرالمثل به زن تعلق می گیرد. بنابراین، اگر عقد باطل باشد و نزدیکی صورت نگرفته باشد، مهریه ای به زن تعلق نمی گیرد. اما اگر زن از بطلان عقد بی اطلاع بوده و نزدیکی هم واقع شده باشد، مستحق مهرالمثل خواهد بود.

فسخ نکاح قبل از نزدیکی

فسخ نکاح به معنای بر هم زدن عقد ازدواج به دلیل وجود برخی عیوب خاص در یکی از زوجین است که قانون گذار آن را مجاز دانسته است. این عیوب شامل جنون، عنن (ناتوانی جنسی) و خصاء در مرد و قرن، جذام، برص، افضاء و زمین گیری در زن می شود. در صورت فسخ نکاح، حق مهریه زن بستگی به زمان وقوع فسخ و وجود یا عدم نزدیکی دارد.

ماده 1101 قانون مدنی بیان می کند: هر گاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود، زن حق مهر ندارد مگر در صورت عنن که در این صورت زن مستحق نصف مهر است. این بدان معناست که اگر نکاح به دلیل عیوبی غیر از عنن قبل از نزدیکی فسخ شود، زن مهریه دریافت نخواهد کرد. اما یک استثنای بسیار مهم وجود دارد: اگر فسخ نکاح به دلیل عنن (ناتوانی جنسی مرد) باشد و نزدیکی هم صورت نگرفته باشد، زن مستحق نصف مهرالمسمی خواهد بود.

فوت یکی از زوجین قبل از تعیین مهریه و قبل از نزدیکی

این مورد یکی از ظریف ترین شرایط است که در آن مهریه به زن تعلق نمی گیرد. اگر در یک عقد دائم، مهریه تعیین نشده باشد (و در واقع مهرالمسمی وجود نداشته باشد) و قبل از اینکه نزدیکی میان زوجین صورت گیرد، یکی از آن ها فوت کند، زن مستحق هیچ مهری نیست. ماده 1088 قانون مدنی این وضعیت را تبیین می کند: اگر در عقد دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، در صورت فوت یکی از زوجین قبل از نزدیکی، زن مستحق هیچ گونه مهری نیست.
توجه به این نکته ضروری است که این ماده فقط در شرایطی اعمال می شود که نه مهریه ای تعیین شده و نه نزدیکی واقع شده باشد. در غیر این صورت (مثلاً اگر مهریه تعیین شده باشد و قبل از نزدیکی یکی از زوجین فوت کند)، زن مستحق تمام مهرالمسمی خواهد بود.

طلاق قبل از نزدیکی

یکی دیگر از شرایطی که در آن مهریه به صورت کامل به زن تعلق نمی گیرد، وقوع طلاق قبل از نزدیکی است. این وضعیت با ماده 1092 قانون مدنی روشن می شود: هر گاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهر خواهد بود. و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلاً داده باشد، حق دارد مازاد از نصف را عيناً یا مثلاً یا قیمتاً استرداد کند.
بنابراین، اگر پس از یک عقد صحیح و تعیین مهریه، طلاق قبل از وقوع نزدیکی رخ دهد، زن تنها مستحق دریافت نصف مهرالمسمی است. اگر مهریه در عقد دائم تعیین نشده باشد و طلاق قبل از نزدیکی اتفاق بیفتد، زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود.

بخشیدن مهریه (ابراء یا بذل مهریه) توسط زن

زن، به عنوان مالک مهریه، این حق را دارد که تمام یا بخشی از آن را به شوهر خود ببخشد. این بخشش می تواند به صورت ابراء ذمه (اسقاط طلب از مرد) یا بذل (بخشش در طلاق خلع و مبارات) باشد. شرط اساسی برای اعتبار این بخشش، آن است که زن با رضایت و اختیار کامل و بدون هیچ گونه اکراه و اجباری این اقدام را انجام دهد. در صورت وقوع ابراء یا بذل صحیح و قانونی، دین مهریه از ذمه مرد ساقط می شود و دیگر تکلیفی برای پرداخت آن نخواهد داشت. این یکی از شایع ترین مواردی است که مهریه به زن تعلق نمی گیرد.

طلاق خلع و مبارات

طلاق خلع و مبارات از انواع طلاق بائن هستند که در آن ها زن با بذل مالی (که معمولاً مهریه یا بخشی از آن است) به شوهر، رضایت او را برای طلاق جلب می کند.
در طلاق خلع، زن به دلیل کراهت شدید از شوهر خود، مالی را به او می بخشد تا طلاق بگیرد. این مال می تواند تمام مهریه، بخشی از آن یا حتی مالی بیشتر از مهریه باشد.
در طلاق مبارات، کراهت از سوی هر دو زوج متقابل است و زن در ازای دریافت طلاق، مالی را به شوهر می بخشد که این مال نباید بیشتر از مهریه باشد.
در هر دو نوع طلاق، با بخشش مهریه یا مال دیگر توسط زن، او از حق دریافت مهریه (به میزان بذل شده) محروم می شود. البته یک نکته حقوقی مهم در طلاق خلع و مبارات این است که در مدت عده طلاق (که معمولاً سه ماه و ده روز است)، زن می تواند از بذل خود رجوع کند. در صورت رجوع زن از بذل، طلاق بائن به طلاق رجعی تبدیل شده و مرد نیز حق رجوع به زن را پیدا می کند. در این حالت، تکلیف مهریه نیز به وضعیت قبل از بذل بازمی گردد.

بر اساس قانون مدنی، حق مهریه یک حق مالی مستقل است که به محض عقد به زن تعلق می گیرد و تنها در موارد مشخص قانونی مانند بطلان عقد، فسخ نکاح قبل از نزدیکی، یا بخشش اختیاری زن، می تواند از وی ساقط شود یا کاهش یابد.

شفاف سازی باورهای غلط و سوالات رایج

در جامعه، تصورات نادرست و باورهای غلطی درباره شرایط عدم تعلق مهریه وجود دارد که گاهاً منجر به سوءتفاهم ها و اختلافات حقوقی می شود. در این بخش، به بررسی و شفاف سازی برخی از رایج ترین این باورها می پردازیم.

آیا خیانت زن باعث از بین رفتن مهریه می شود؟

این باور که خیانت یا ارتکاب اعمال منافی عفت توسط زن، حق مهریه او را ساقط می کند، کاملاً غلط و فاقد وجاهت قانونی است. مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح صحیح، به ملکیت زن درمی آید و مسائل اخلاقی یا رفتاری زن (مانند خیانت، رابطه نامشروع یا حتی زنا) تأثیری بر حق قانونی او برای دریافت مهریه ندارد.

از نظر حقوقی، مهریه تعهدی است که مرد در زمان عقد به زن می دهد و این تعهد مستقل از رفتارها یا تخلفات احتمالی زن در طول زندگی مشترک است. حتی اگر خیانت زن در دادگاه اثبات شود و او محکومیت کیفری پیدا کند، این موضوع نمی تواند منجر به سلب حق مهریه او شود. دادگاه فقط می تواند در خصوص جنبه های کیفری این اعمال حکم صادر کند، اما حق مهریه کماکان برای زن پابرجاست.

آیا عدم تمکین یا نشوز زن باعث عدم تعلق مهریه می شود؟

پاسخ قاطع به این سوال نیز خیر است. عدم تمکین زن، به معنای انجام ندادن وظایف زناشویی یا ترک منزل بدون دلیل موجه، تنها حق نفقه زن را ساقط می کند و هیچ تأثیری بر حق مهریه او ندارد.

نفقه و مهریه دو حق مالی کاملاً مجزا هستند. نفقه برای تأمین هزینه های زندگی زن در طول مدت زوجیت است و با تمکین او ارتباط مستقیم دارد، اما مهریه یک بدهی است که به محض عقد بر ذمه مرد قرار می گیرد و مستقل از تمکین یا عدم تمکین زن است. بنابراین، حتی اگر زن ناشزه شناخته شود، مرد همچنان موظف به پرداخت مهریه او خواهد بود.

آیا درخواست طلاق از سوی زن، باعث سلب مهریه می شود؟

صرف درخواست طلاق از سوی زن، به خودی خود باعث سلب حق مهریه او نمی شود. زن حتی در صورت درخواست طلاق، همچنان مالک مهریه خود است و می تواند آن را مطالبه کند. اما شرایطی وجود دارد که درخواست طلاق از سوی زن، ممکن است به صورت غیرمستقیم بر مهریه تأثیر بگذارد:

• اگر زن برای جلب رضایت شوهر به طلاق، اقدام به بخشیدن مهریه خود در قالب طلاق خلع کند. در این صورت، مهریه او به میزانی که بخشیده است، ساقط می شود.
• اگر زن با اثبات عسر و حرج (سختی و مشقت) و بدون بخشش مهریه، از دادگاه درخواست طلاق کند، در این صورت نیز مهریه به او تعلق خواهد گرفت.

بنابراین، تا زمانی که زن مهریه خود را نبخشد یا شرایط قانونی دیگری برای عدم تعلق آن پیش نیاید، حتی با درخواست طلاق نیز حق مهریه او محفوظ است.

جدول مقایسه ای: مهرالمسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه

برای درک بهتر تفاوت های میان اقسام مهریه و شرایط تعلق هر یک، جدول مقایسه ای زیر ارائه می شود:

عنوان	تعریف	زمان تعیین	مبنای تعیین	شرایط تعلق در صورت عدم نزدیکی
مهرالمسمی	مهریه ای که در زمان عقد نکاح با توافق کامل زوجین تعیین و در سند ازدواج قید می شود.	همزمان با عقد نکاح	توافق و اراده طرفین	نصف آن در صورت طلاق قبل از نزدیکی؛ عدم تعلق کامل در صورت بطلان یا فسخ نکاح قبل از نزدیکی (به جز مورد عنن که نصف مهر تعلق می گیرد).
مهرالمثل	مهریه ای که در صورت عدم تعیین مهرالمسمی در عقد صحیح و وقوع نزدیکی، بر اساس جایگاه اجتماعی، وضعیت خانوادگی، تحصیلات و عرف زن تعیین می شود.	پس از عقد و معمولاً بعد از نزدیکی	عرف، شأن زن و نظر کارشناس (دادگاه)	عدم تعلق (فقط در صورت وقوع نزدیکی تعلق می گیرد).
مهرالمتعه	مالی که مرد در صورت عدم تعیین مهرالمسمی در عقد دائم و طلاق دادن همسر قبل از نزدیکی، بر اساس وسع مالی خود به زن می پردازد.	پس از عقد و در زمان طلاق (فقط در صورت طلاق قبل از نزدیکی و عدم تعیین مهرالمسمی)	توانایی مالی مرد و نظر دادگاه	فقط در صورت طلاق قبل از نزدیکی تعلق می گیرد.

نتیجه گیری و توصیه پایانی

مهریه به عنوان یک حق مالی و شرعی، جایگاه ویژه ای در نظام حقوقی ایران دارد و به محض جاری شدن عقد نکاح، زن مالک آن می شود. با این حال، همانطور که در این مقاله به تفصیل بررسی شد، شرایط خاص و محدودی وجود دارند که ممکن است تمام یا بخشی از مهریه به زن تعلق نگیرد. این شرایط عمدتاً شامل بطلان عقد نکاح، فسخ نکاح قبل از نزدیکی (با استثنای عنن)، فوت یکی از زوجین قبل از تعیین مهریه و نزدیکی، طلاق قبل از نزدیکی (که منجر به نصف شدن مهریه می شود)، بخشیدن مهریه توسط خود زن (ابراء یا بذل) و طلاق های خلع و مبارات هستند.

مهم است که باورهای غلط رایج در جامعه، به ویژه در مورد تأثیر عواملی مانند خیانت، عدم تمکین یا درخواست طلاق از سوی زن بر حق مهریه، اصلاح شوند. قانون صراحتاً بیان می دارد که این عوامل، به خودی خود، نمی توانند حق مهریه زن را ساقط کنند، چرا که مهریه یک دین مستقل و قائم به عقد است و نه تابع رفتار زن در زندگی مشترک.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و حساسیت بالای مسائل مربوط به مهریه، آگاهی دقیق از قوانین برای هر دو طرف ازدواج ضروری است. کوچکترین اشتباه یا عدم شناخت می تواند منجر به تضییع حقوق یا بروز اختلافات طولانی مدت شود. بنابراین، توصیه اکید می شود که پیش از هرگونه اقدام حقوقی در زمینه مهریه، چه برای مطالبه و چه برای دفاع، حتماً با یک وکیل متخصص خانواده مشورت کنید. وکیل می تواند با ارائه مشاوره تخصصی و راهنمایی صحیح، شما را در حفظ حقوق و تصمیم گیری درست یاری رساند.