روایتی از تاثیر یک دعا بر هوشنگ گلشیری

مهدی مظفّری ساوجی از تجدید چاپ چند کتابش در هفته های اخیر گفت.
او همچنین به التفات روشنفکران ایران به مذهب، به ویژه اعتقادات شیعی پرداخت و اظهار کرد: «
اخیراً به فکر افتاده ام کتابی با همین موضوع، یعنی گزیده ای از اشعار مذهبی شاعران روشنفکر ایران با پژوهشی مبسوط در این زمینه منتشر کنم.»

به گزارش وبگردی، چاپ هفتمِ «گفت وگو با ایران درودی» (انتشارات ثالث)، چاپ ششمِ «گفت وگو با نجف دریابندری» (انتشارات مروارید)، چاپ سومِ «پشت صحنۀ آبی» (گفت وگو با اکبر رادی – انتشارات مروارید) و چاپ دومِ «پنهان در آینه» (گفت وگو با ضیاء موحد – انتشارات هرمس) از جمله آثار منتشرشدۀ مهدی مظفری ساوجی در بهمن ماه 1402 هستند. همچنین چاپ دوم «گزینۀ اشعار» (انتشارات مروارید)، چاپ ششم «غزل اجتماعی معاصر» (انتشارات دیدآور) و چاپ دوم «آنجا که وطن بود!» (گفت وگو با شمس لنگرودی – انتشارات دیدآور) از دیگر آثار این شاعر، منتقد و پژوهشگر ادبیات و هنر است که در اسفند ماه، روانۀ بازار کتاب خواهد شد. 
 

 مهدی مظفری ساوجی دربارهٔ ویرایش تازۀ بعضی از آثار یادشده به وبگردی گفت: ««پنهان در آینه» (گفت وگو با ضیاء موحد)، «آنجا که وطن بود!» (گفت وگو با شمس لنگرودی) و «گزینۀ اشعار» (منتخب دفترهای شعر منتشرشدۀ من در فاصلۀ سال های 1382 تا 1402) برای چاپ اخیر از صافی ویرایش گذشته اند و بر این اساس، سعی شده متنی ویراسته تر در دسترس مخاطبان شعر و ادبیات امروز قرار گیرد.»

   او در خصوص کتاب «پنهان در آینه» (گفت وگو با ضیاء موحد) افزود: «علاوه بر مقدمۀ تازه ای که خودم بر چاپ اخیر این اثر افزوده ام، دکتر ضیاء موحد نیز مقدمه ای تازه بر ویرایش جدید نوشته و در آن یادآور شده که مصاحبه، از مقوله های مهم فرهنگی است. اگر مصاحبه کننده، اهل، همدل و به خصوص متخصّص در موضوع مصاحبه باشد، نکته هایی برملا می شود که اغلب از خواندن آثار مصاحبه شونده، به راحتی به دست نمی آید. مصاحبه به معنای هم صحبتی است، اما مصاحبه کنندۀ متخصّص می تواند از این فراتر رود و طرف را به دفاع از مواضع خود یا حتی ناچار به تغییر موضع خود کند. مصاحبه های هوشنگ گلشیری با سیمین دانشور یا مصاحبۀ شمیم بهار با جلال آل احمد دو مثال از این نوع اند.»
 

 مظفری ساوجی دربارهٔ موضوعات مطرح شده در گفت وگوی خود با دکتر ضیاء موحد گفت: «در ساحت فلسفه و منطق، به فیلسوفان یونان، فلسفه در قرون وسطی، رنسانس و روشنگری، متافیزیک و شک های دکارت، ایده آلیسم و هگل، فرگه و فلسفۀ تحلیلی، راسل و رساله هایی در شکاکیّت، ویتگنشتاین و تراکتاتوس و… پرداخته ایم و در قلمرو ادبیات، فرهنگ و سیاست نیز به شخصیّت ها و موضوعاتی چون جورج اورول، الیوت و سرزمین هرز، ظهور پست مدرنیسم در غرب، مشروطیّت، جریان روشنفکری در ایران، صادق هدایت، حزب توده، دکتر محمد مصدق، خلیل ملکی، بهرام صادقی، هوشنگ گلشیری، ابوالحسن نجفی، جُنگ اصفهان، و حتی حواشی و مباحثی چون دکتر علی شریعتی، سید محمود طالقانی، عبدالکریم سروش، انقلاب 1357، مسیلۀ زن، سید محمد خاتمی، اصلاحات، آزادی مطبوعات و… پرداخته شده است.»
 

 او در مواجهه با این پرسش که حساس ترین یا به عبارتی، مناقشه برانگیزترین بخش گفت وگو با دکتر ضیاء موحد کدام بخش یا کدام پرسش بوده است گفت: «پرسشی که اتفاقاً خودم هم در طرح آن تردید داشتم و از قضا با پاسخی غیر مترقبه مواجه شدم. از دکتر موحد با توجه با نزدیکی او به هوشنگ گلشیری، دربارۀ اعتقادات مذهبی این نویسنده سوال کردم و اینکه وقتی نویسنده ای مثل غزاله علیزاده که خودکشی هم کرد، در وصیت نامه اش طلب آمرزش و فاتحه می کند و به صراحت می نویسد: «من به علت ابتلا به بیماری غیر قابل علاجِ سرطان، چون نمی خواستم مزاحم عزیزانم باشم، خودم را از بین بردم. کسی تقصیری ندارد. با طلب بخشش از پروردگار بزرگ، یا الله.» و در ادامه هم طلب دعا و فاتحه می کند از بازماندگان و دوستان، دیگر نمی شود به سادگی کسی را متهم به الحاد کرد. وصیت نامهٔ غزاله علیزاده را می توان در شناختنامه ای که علی دهباشی از او منتشر کرده ملاحظه کرد. یا مثلاً سیمین دانشور که از نظر اعتقادات مذهبی زبانزد است و این را به وضوح در آثار و گفتارش منعکس کرده و غلامحسین ساعدی هم در جایی به این مسیله اشاره کرده است. جلد سوم سه گانهٔ سیمین دانشور، یعنی «کوه سرگردان» که قرار بود در ادامهٔ «جزیرهٔ سرگردانی» و «ساربانْ سرگردان» منتشر شود آن طور که خانم دانشور در سال 1384، در گفت وگو با روزنامهٔ شرق عنوان کرده بود، به موضوع موعود و مهدویت اختصاص داشته که متاسفانه مفقود شده است. جالب است که خانم دانشور این مسیله را سال 1383 یا نمی دانم 1384 ضمن گفت وگویی تلفنی به من هم گفت که شرح کامل آن در یادداشت های روزانه ام آمده است. سیمین دانشور در وبگردی ماه 1384 در گفت وگو با روزنامهٔ شرق، دربارهٔ این رمان و اعتقادات شیعی خویش، به صراحت می گوید: «من در کوه سرگردان بیشتر دربارهٔ موعود نوشته ام. زیبایی مذهب شیعه، امام زمان و موعود آن است. حضرت مهدی (عج) و معنای ظهور او فوق العاده است. امیدوارم ایشان ظهور کنند و دنیای ما را نجات دهند. من خیلی در انتظار امام زمان و ظهور ایشان هستم و تنها راه حل را در این دنیای وانفسا ظهور ایشان می دانم… همان طور که گفتم من به مفهوم موعود پرداخته ام. در این جلد من منتظر موعود هستم… در آخر می نویسم:
   دست غیبا سوخت جان در انتظارت 
   کو ظهورت دیر شد هنگام کارت 
مذاهب دیگر هم موعود دارند. بودایی، زرتشتی، مسیحی و… اما موعود ما بسیار شخصیت نابی است. من از موعود لذت می برم. می دانی چرا؟ برای اینکه امید به آینده است. وقتی هیچ کاری نمی توانی بکنی، مجبوری به آینده بنگری و در آیندهٔ ما موعودی متصور و محقق است. امید در تمام نوشته های من ملموس است و قهرمان ها و شخصیت های من چشم به آینده دوخته اند.»

محمدعلی فروغی

   مظفری ساوجی در ادامه به التفات روشنفکران ایران به مذهب، به ویژه اعتقادات شیعی پرداخت و یادآور شد: «تمایلات و تمنیات مذهبی، همواره در میان طیفی از روشنفکران از اوّل وجود داشته. مثلاً می شود به قصایدی که مولف کتاب «سیر حکمت در اروپا» محمّدعلی فروغی (ذَکاءُالمُلک) و پدرش، محمّدحسین فروغی در ولادت حضرت حجت (عج) سروده اند اشاره کرد. محمد گلبن در جستاری که در شمارهٔ 77 و 78 مجلهٔ بخارا (صص. 321-326) نوشته، با استناد به شماره های منتشرشده ای از روزنامهٔ «تربیت» در دوران قاجاریه، به این نکته اشاره کرده است که میرزا محمدحسین فروغی (ذَکاءُالمُلک اوّل)، سخت دلبستهٔ خاندان رسالت بود و همه ساله قصیدهٔ بلندی در ولادت حضرت حجت (عج) می سرود و در روزنامهٔ «تربیت» به چاپ می رساند. میرزا محمدعلی فروغی (ذَکاءُالمُلک دوّم) نیز به پیروی از پدر، قصیده ای به همین مناسبت در ولادت حضرت حجت (عج) می سرود و با انتشار در همان روزنامه، افتخار می کرد که مداح خاندان رسالت است. مجموعهٔ آن قصاید را بعدها عبرت نایینی در دفتر مطوّلی به خط نسخ زیبای خود نوشت و نام آن دفتر را «تذکره القدس» نام نهاد که اصل آن امروز در کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود و سال 1387 با عنوان «تذکرهٔ انجمن قدس» (مجموعه اشعار مدح حضرت ولی عصر و بزرگداشت نیمهٔ شعبان در اواخر دورهٔ قاجار) از سوی موسسهٔ جمکران منتشر شد. در این کتاب، از میان قصایدی که محمدعلی فروغی برای حضرت حجت (عج) سروده، سه قصیده منتشر شده است. محمدحسین فروغی در مقدمه ای بر یکی از قصاید فرزندش، محمدعلی فروغی نوشته: «قصیده ای است در مدح حضرت حجت الله صاحب الزمان و خلیفه الرحمان عجل الله تعالی فرجه، از نتایج افکار میرزا محمدعلی خان ابن ذَکاءُالمُلک». محمدعلی فروغی در ابیاتی از این قصیده می گوید:
… دلگشایی طلب بباید کرد
مایهٔ خُرّمی و دفعِ حَزَن
دلگشا می رسد در این هفته
عید مولود حجّت بن حسن
حضرت صاحب الزّمان که بُوَد
آسمانِ نعم سپهر مِنن
مظهر کردگار و محبط علم
باعث حجّت و اصول و سنن
ملجا و مرجع صغیر و کبیر
راحت جان و ساکن و مسکن
عَلَم عدل و رایت انصاف
گوهر شاهوار سنگ شکن
گوهری آن چنان که سینهٔ اوست
دُرّ علم قدیم را مخزن
گوهرش خواندم و خجل گشتم
چه کنم نطق چون بُوَد اَلکن
به رسول و بتول نسبت اوست
نسبت گوهری ست با معدن
گوهر احمدی که بنماید
باز زینت دهد زمین و زمن
زنده گردد دوباره پیکر دین
شرع را روح در دمد به بدن
حد من نیست مدح آن سَروَر
کار انجم نیاید از ارزن…»
 

 او در خصوص تمایلات و تمنیات مذهبی و شیعی دیگر طیف های روشنفکری در ایران افزود: «می توان به اشعار نیما یوشیج در ستایش حضرت علی (ع) و دیدگاه های عمیقاً شیعی وی که در یادداشت های روزانه اش منتشر شده اشاره کرد؛ نیما گاه چنان صراحتی در این باره به خرج داده که آدم باورش نمی شود شاعر روشنفکری مثل او تا این حد مذهبی، آن هم از نوع فناتیک بوده است. نیما در یکی از همین یادداشت ها که به اهتمام فرزندش، شراگیم یوشیج، به چاپ رسیده، می نویسد: «[من به] جهان و دنیا و حقیقت و علی مولا (ع) تعلّق داشته که مانندش در روی زمین نبود و نخواهد آمد… ما نظیر علی (ع) را نداریم… ایمۀ مطهّرین و معصومین اهمیّت دارند. اسلام اهمیّت دارد. حقیقت مردانی مثل علی (ع) نظیر ندارد… به قدری من به طرف مذهب و ایمه کشیده شده ام که حدّی ندارد. اَلسَّلامُ عَلی نَبیّنا محمّد (ص) و عَلی اَنبیا عَلیهم السَّلام… همه چیز در قرآن است و همۀ انسانیّت در ایمۀ اطهار…» 

مهدی مظفری ساوجی و محمدرضا شفیعی کدکنی

   اشعار دکتر شفیعی کدکنی و هوشنگ ابتهاج (سایه) برای امام حسین (ع) هم که معروف اند. یا سه شعری که مهدی اخوان ثالث در مدح و منقبت امام رضا (ع) سروده است. سیمین بهبهانی هم اشعاری برای امام علی (ع) و امام رضا (ع) دارد که گاهی در مجالس و محافل مذهبی خوانده می شود. شمس لنگرودی هم غزلی برای موعود دارد که در آغاز جلد نخست مجموعه اشعارش از سوی انتشارات نگاه به چاپ رسیده است. اتفاقاً اخیراً به فکر افتاده ام کتابی با همین موضوع، یعنی گزیده ای از اشعار مذهبی شاعران روشنفکر ایران با پژوهشی مبسوط در این زمینه منتشر کنم و منابع و آثاری هم گرد آورده ام. 

شمس لنگرودی و علی دهباشی

   به هر حال، با این ذهنیت بود که از دکتر موحد نظرش را دربارۀ اعتقادات مذهبی گلشیری پرسیدم و با پاسخی متفاوت از طرف ایشان مواجه شدم. دکتر موحد گفت: «در مورد ایرانی ها من معتقدم که بدون استثنا مذهبی هستند. یعنی شما به این راحتی نمی توانید به کسی تهمت الحاد بزنید؛ حتی به آن کسی که صریحاً می گوید من به خدا معتقد نیستم. یادم می آید که یک شب با گلشیری رفته بودیم تخت فولاد اصفهان. تخت فولاد، قبرستان قدیمی اصفهان است که به لحاظ تاریخی خیلی مهم است. افراد خیلی مهمی آنجا خاک هستند و خودش یک تاریخ است. در آنجا مسجدی است به نام رکن الملک. در این مسجد شب های جمعه پدر محمد کلباسی اِحیا می گرفت و دعای کمیل می خواند. یک شب من، گلشیری را برای دعای کمیل به آنجا بردم و گفتم بنشین و گوش بده. چون پدر محمد کلباسی دعای کمیل خیلی جذابی می گرفت. صدای حزینی داشت. آنجا من حالت گلشیری را دیدم که چه انقلابی به او دست داد. چه قدر آن حالت مسجد و آن دعای کمیل رویش اثر گذاشت. ما همه در محیط مذهبی بزرگ شده ایم. تا بیاییم شک کنیم، مذهب تاثیرات خودش را گذاشته است. این شک ها سراغ هر آدمی که اهل تفکر باشد می آید، این است که شمس تبریزی در مقالاتش می گوید: «مسلمان می شود، کافر می شود، مسلمان می شود، کافر می شود…» تا بالاخره یک چیزی ازش دربیاید. چون می گوید: «مسلمان به یکباره نتوان شد». مسلمان شدنِ به یکباره چیز ساده ای نیست. این است که من معتقدم باید به همۀ افراد، به خصوص به جوان ها که خیلی تندوتیز حاضرند منکر همه چیز شوند فرصت داد. نباید اصلاً به حرف شان اطمینان کرد. ما حق نداریم کسی را به سادگی ملحد بنامیم، ولو اینکه اقرار بکند. این یک مسیلۀ خیلی دقیق است که متاسفانه اولیای امور درک نمی کنند. نمی فهمند که ادعای الحاد در ایران به سادگی از کسی پذیرفته نیست. گلشیری هم از این نظر استثنا نبود.»
 

مظفری یادآور شد که «چاپ تازۀ «پنهان در آینه» (گفت وگو با ضیاء موحد)، در مقایسه با چاپ نخست آن که در سال 1396 منتشر شد، به مراتب منقح تر و خوش خوان تر است. به جز مقدمه هایی که به چاپ اخیر افزوده شده، ضبط اسامی و اعلام لاتین کتاب در پانویس و نیز استخراج و درج مجدد نمایه، از جمله ویژگی های چاپ تازه ای است که انتشارات هرمس از این اثر روانۀ بازار کتاب کرده است.»

   مهدی مظفری ساوجی که آذرماه امسال کتاب سه جلدی اش با عنوان «متافیزیک شعر» با حضور و سخنرانی شاعران و استادانی چون میرجلال الدّین کزازی، بهاءالدّین خرمشاهی، مسعود کیمیایی، شمس لنگرودی، احمد پوری، ابوالفضل جلیلی و علی دهباشی در خانۀ اندیشمندان علوم انسانی رونمایی شد، دربارۀ چاپ دوم «گزینۀ اشعار» خود که قرار است در اسفند ماه از سوی انتشارات مروارید به بازار بیاید، گفت: «این کتاب، منتخبی از دفترهای شعر منتشرشدۀ من در فاصلۀ سال های 1382 تا 1402 است که پیشتر از سوی ناشرانی مانند چشمه، مروارید، دفتر شعر جوان (انجمن شاعران ایران)، ایهام و شهرستان ادب به چاپ رسیده بود. علاوه براین گزیده ای از سروده های تازۀ مرا هم که به زودی در مجموعه ای با عنوان «نوری از میان شاخ و برگ حروف» منتشر خواهد شد، دربرمی گیرد.»

  این شاعر در سال های اخیر، برندۀ جوایزی در زمینهٔ شعر شده است، از جمله برندهٔ کتاب سال شعر جوان ایران (جایزۀ قیصر امین پور) و کتاب سال شعر ایران به انتخاب خبرنگاران، برای دو کتاب «رنگ ها و سایه ها» و «باران، با انگشت های لاغر و غمگینش» در سال های 1387 و 1397.

در پایان ، چهار شعر منتشرنشده از او را به نقل از مجموعهٔ در دست انتشار «نوری از میان شاخ و برگ حروف» می خوانید:
   
شعر اول:

(خیالات)

با لب هایش فکر می کند لیوان

با شیشه هایش پنجره

با خاکش گلدان

 
با سیم هایش فکر می کند ساز

با ریشه هایش درخت

با پاهایش فکر می کند اسب

با گردنش کرگدن

با زبانش قورباغه

با روده اش مار

با اندامش فکر می کند مانکن

با برقش ماتیک، لاک، مو…

تنها انسان است

تنها انسان که با لبخندش

با لبخندش فکر می کند

و با آستین اش

با آستین اش

که از اشک

تر است

(سطرهای آخر، یادآور شعری از شاملو است)

شعر دوم:

(در ستایش جنگ)

…

اجساد

هنوز زنده اند

و ارواحِ مرده

ارواحِ متلاشی

بر گِردشان بو گرفته اند

پرچمی سفید

سیاه شده از درد

پرچمی سفید

زخم هایش را می بندد

سرش را به افسوس

تکان می دهد

و دور می شود پرچمی سفید

سکّه هایش را می شمرد جنگ

و با شتاب بلند می شود از خاک

آخرین گلوله هایش را

به سمت آسمان

شلیک می کند

همه چیز در تاریکی فرومی رود
 

برمی گردد

پشتِ سرش را نگاه می کند

چراغ ها روشن می شود

اجساد

خندان و خونچکان

برخاسته اند

پیش می آیند و تعظیم می کنند

بلند می شویم و کف می زنیم

شعر سوم:

(Homo sapiens)

استریل

در سینی استیل

دست ها

ضدّعفونی

در دستکش

علایمِ بالینی

زنده

بر صفحۀ پایش

و چاقو

تیز

بر پوست

بر گوشت

بر استخوان…

 
به هوش آمده بیمار

با فشارِ خونِ طبیعی

نبضِ طبیعی

و قلبی که کار می کند

مثل جیوۀ ترمومتر

 
عمل

موفّقیت آمیز بود

جرّاح

روح را

که مثل غدّۀ چرکینی

ریشه دوانده بود در اعماق

جدا کرده از پوست

از گوشت

از استخوان…

 
و بعد صدای تکّه تکّه شدن آمد…

 
شعر چهارم:

(Die Verwandlung)

پوستش را می کِشد

بُرنزه می کند آن را

چشم هایش را قرمز

موهایش را بنفش

ابروهایش را تتو

حجیم می کند لب هایش را…
 

عادت می کند

به شکلِ جدیدش

عادت می کند مانکن

بیدار می شود روبه روی آینه یک روز

نزدیک می شود

نزدیک تر به آینه از او ترس

و بعد

و بعد

و بعد

از روی خال کوچکی کنار لبش

آرام آرام

به جامی آورد خود را زن

پایان خبر وبگردی