خلاصه کتاب اخلاق زیستی زنانه نگر ( نویسنده آن دانچین )

کتاب «اخلاق زیستی زنانه نگر» اثر آن دانچین، رزماری تانگ و نانسی ویلیامز، به بررسی عمیق مسائل اخلاقی مربوط به زیست شناسی و پزشکی از منظر فمینیستی می پردازد و نقدها و رویکردهای گوناگون زنانه نگر را در این حوزه تبیین می کند. این اثر جامع که مدخلی از دانشنامه فلسفه استنفورد است، چگونگی به حاشیه رانده شدن تجربه اخلاقی زنان در اخلاق سنتی را آشکار می سازد و راهکارهای فمینیستی را برای بازاندیشی در این مسائل ارائه می دهد.

فهم این کتاب برای هر کسی که به دنبال درکی جامع از چالش ها و رویکردهای فمینیستی در اخلاق پزشکی و زیستی است، ضروری است. این مقاله به عنوان راهنمایی تحلیلی و جامع، خواننده را با مبانی اصلی اخلاق زنانه نگر و کاربردهای آن در اخلاق زیستی آشنا می سازد تا ابعاد پنهان و پیچیدگی های این حوزه را روشن کند.

اخلاق زنانه نگر: مبانی و ریشه ها

اخلاق زنانه نگر، به عنوان یک جریان فکری و فلسفی، پاسخی رادیکال به نارسایی ها و سوگیری های موجود در اخلاق سنتی است. این رویکرد نه تنها به نقد چگونگی شکل گیری اصول اخلاقی می پردازد، بلکه تأثیرات این اصول بر زندگی و تجربیات زنان را نیز مورد کنکاش قرار می دهد. هدف اصلی، بازسازی چارچوب اخلاقی به گونه ای است که صدا و تجربه زنان نیز در آن بازتاب یابد و عدالت اخلاقی به مفهوم واقعی خود دست پیدا کند.

نقد فمینیستی بر اخلاق سنتی: بازنگری در یک سنت مردانه

اخلاق سنتی، اغلب با تمرکز بر تجربیات و دغدغه های مردان، به ساختاردهی اصول و قواعد اخلاقی پرداخته است. این رویکرد، تجربیات و مسائل زنان را به حاشیه رانده یا به آن ها کم اهمیت نگریسته است. آلیسون جَگر، فیلسوف برجسته فمینیست، پنج شیوه اصلی این کم توجهی را به شرح زیر برمی شمارد:

1. بی توجهی به علایق و موضوعات زنان: اخلاق سنتی، مسائلی که به طور خاص به زندگی زنان مربوط می شوند، مانند بارداری، زایمان یا مراقبت از خانواده، را کمتر مورد تحلیل قرار داده است.
2. کم اهمیت شمردن مسائل جهان خصوصی: حوزه هایی چون خانه داری، تربیت فرزندان، و مراقبت از بیماران و سالخوردگان که عمدتاً بر عهده زنان بوده اند، در اخلاق سنتی به عنوان مسائل پیش پاافتاده و غیرفلسفی تلقی شده اند.
3. برتر دانستن بلوغ اخلاقی مردان: این دیدگاه که زنان به اندازه مردان از نظر اخلاقی بالغ یا عمیق نیستند، ریشه در فرضیات تبعیض آمیز دارد و توانایی های اخلاقی زنان را نادیده می گیرد.
4. ارزش گذاری بیش از حد به خصوصیات مردانه و کم ارزش شمردن خصوصیات زنانه: ویژگی هایی مانند عقلانیت محض، استقلال و رقابت که به طور سنتی مردانه تلقی می شدند، بیش از حد ارزش گذاری شده اند، در حالی که خصوصیات منتسب به زنان مانند همدلی، مراقبت و ارتباط گرایی، کم اهمیت شمرده شده اند.
5. ترجیح شیوه های مردانه تعقل اخلاقی: روش های استدلال منطقی و انتزاعی که به طور سنتی مردانه قلمداد می شوند، بر شهود، احساسات و رویکردهای ارتباط محور که به زنان نسبت داده می شوند، برتری داده شده اند.

«آلیسون جَگر، فیلسوف زنانه نگر، اخلاق سنتی را بابت کم توجهی به زنان به پنج شیوه مرتبط به هم، سرزنش می کند. نخست: اخلاق سنتی نسبت به موضوعات و علایق زنان دغدغه کمتری نشان می دهد. دوم: اخلاق سنتی، موضوعات اخلاقی ای را که در به اصطلاح جهان خصوصی مطرح می شوند پیش پاافتاده می داند. سوم: اخلاق سنتی به طور کلی حاکی از آن است که زنان به اندازه مردان اخلاقاً بالغ یا عمیق نیستند. چهارم: اخلاق سنتی به خصوصیاتی که به لحاظ فرهنگی مردانه اند، بیش از حد ارزش می دهد در حالی که به خصوصیات زنانه کم بها می دهد. پنجم: اخلاق سنتی شیوه های «مردانه» ی تعقل اخلاقی را بر شیوه های زنانه ترجیح می دهد.»

این نقدها بر ضرورت بازاندیشی در تجربه اخلاقی زنان و ادغام دیدگاه های آنان در هرگونه نظریه اخلاقی جامع تأکید دارند.

پیشگامان اخلاق زنانه نگر: نگاهی تاریخی به ریشه های مبارزه

ایده های مربوط به اخلاق زنانه نگر ریشه در قرون ۱۸ و ۱۹ دارد، زمانی که متفکرانی شجاع به طرح پرسش هایی درباره جایگاه اخلاقی زنان پرداختند. این دوره شاهد ظهور دیدگاه هایی بود که می کوشیدند به این سؤالات اساسی پاسخ دهند: آیا خصوصیات اخلاقی زنان ذاتی و زیستی هستند یا محصول شرایط اجتماعی و فرهنگی؟ و آیا فضایل اخلاقی زنان با مردان یکسان است، متفاوت اما برابر است، یا حتی برتر از فضایل مردانه؟

از جمله این پیشگامان می توان به مری ولستون کرافت اشاره کرد که در کتاب «دفاع از حقوق زنان» استدلال کرد که فضیلت اخلاقی واحدی برای انسان ها وجود دارد و تفاوت های مشاهده شده در اخلاق زنان ناشی از عدم دسترسی آن ها به آموزش و پرورش کافی است. او معتقد بود اگر زنان به اندازه مردان آموزش ببینند، می توانند به بلوغ اخلاقی دست یابند. ولستون کرافت تأکید داشت که تمایز واقعی انسان در عقل است، نه احساس، و اخلاق باید از آداب و رسوم سطحی جدا شود.

در مقابل، جان استوارت میل، متفکر لیبرال، در «انقیاد زنان» به نقد تبعیض جنسیتی پرداخت و خواهان برابری فرصت ها برای زنان شد. کاترین بیچر، اندیشمند دیگری از این دوره، بر نقش حیاتی زنان در خانه و تربیت اخلاقی فرزندان تأکید می کرد و می کوشید تا خانه داری را به عنوان یک حرفه ارزشمند و نیازمند مهارت و هوش بالا معرفی کند.

شارلوت پرکینز گیلمن، جامعه شناس و فمینیست برجسته، وابستگی اقتصادی زنان به مردان را ریشه بسیاری از نابرابری های اخلاقی و اجتماعی می دانست و استقلال اقتصادی را گامی ضروری برای شکوفایی فضایل اخلاقی زنان قلمداد می کرد. الیزابت کیدی استنتون نیز به دنبال گسترش مفهوم اخلاق زنانه به عرصه عمومی بود و با وجود ستایش خیرخواهی زنان، هشدار می داد که این ویژگی نباید منجر به بازتعریف آن ها به عنوان جنس دوم شود.

این متفکران، هر یک با رویکردی متفاوت، زمینه را برای طرح مباحث اخلاق زنانه نگر و به چالش کشیدن هنجارهای اخلاقی غالب فراهم کردند و نشان دادند که بحث درباره اخلاق و جنسیت پدیده ای نوظهور نیست، بلکه ریشه های تاریخی عمیقی دارد.

اخلاق مراقبت محور: رویکردی زنانه به اخلاق

در اواخر قرن بیستم، با ظهور نظریه پردازانی همچون کرول گیلیگان و نل نادینگز، اخلاق مراقبت محور به عنوان یکی از مهم ترین رویکردهای اخلاق زنانه نگر مطرح شد. این رویکرد، اصول اخلاقی سنتی را به چالش کشید و تأکید کرد که این اصول اغلب فاقد ارزش ها و فضایل فرهنگی مرتبط با تجربیات زنان هستند.

گیلیگان کار خود را با نقد دیدگاه زیگموند فروید آغاز کرد که مردان را از نظر اخلاقی رشدیافته تر از زنان می دانست. فروید این تفاوت را ناشی از مسیر متفاوت رشد روانی-جنسی دختران و پسران می دانست. گیلیگان همچنین به نقد نظریه رشد اخلاقی لارنس کولبرگ پرداخت. کولبرگ مدل شش مرحله ای برای رشد اخلاقی ارائه کرده بود که به نظر گیلیگان، سوگیری مردانه داشت. مدل کولبرگ بر مفاهیمی مانند عدالت، قانون و نظم تأکید می کرد، در حالی که تجربیات اخلاقی زنان که اغلب حول محور ارتباط، مسئولیت و مراقبت شکل می گرفت، در این مدل نادیده گرفته می شد.

نادینگز نیز با تمرکز بر مفهوم مراقبت، استدلال می کند که اخلاق باید بر پایه ارتباطات انسانی و روابط متقابل بنا شود. او معتقد است که تجربه مراقبت، به ویژه در روابط مادر-فرزندی، مدلی قدرتمند برای فهم اخلاق است. از دیدگاه این نظریه پردازان، همبستگی، همدلی و توجه به نیازهای دیگران، نه تنها ضعف نیستند، بلکه ارکان اصلی یک زندگی اخلاقی کامل و مسئولانه محسوب می شوند. اخلاق مراقبت محور با برجسته کردن این ارزش ها، کوشید تا چشم اندازی جایگزین برای اخلاق ارائه دهد که تجربه زنان را در مرکز توجه قرار دهد و از این طریق، چارچوب های اخلاقی سنتی را غنی تر سازد.

تنوع دیدگاه ها در اخلاق زنانه نگر: از لیبرال تا پسامدرن

اخلاق زنانه نگر یک مکتب فکری یکپارچه نیست، بلکه مجموعه ای از رهیافت های گوناگون است که هر یک از زاویه ای متفاوت به نقد اخلاق سنتی و پیشنهاد راه حل می پردازند. این تنوع، خود نشان دهنده پیچیدگی تجربه زنان و لزوم نگاه چندوجهی به مسائل جنسیتی است.

رهیافت های جایگاه محور (Position-Based Approaches)

در کنار اخلاق مراقبت محور که بر روابط و ارتباطات تأکید دارد، رهیافت های جایگاه محور، مسائل و چالش های زنان را از منظر موقعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن ها بررسی می کنند. این رویکردها، کمتر به بُعد وجودشناختی و معرفت شناختی اخلاق می پردازند و بیشتر بر تحلیل ساختارهای قدرت و نابرابری تمرکز می کنند.

فمینیسم لیبرال: برابری در فرصت ها

فمینیست های لیبرال معتقدند که نابرابری جنسیتی عمدتاً ناشی از هنجارهای اجتماعی، قوانین و موانع ساختاری است که از موفقیت زنان در عرصه های عمومی جلوگیری می کند. راهکار اصلی آن ها، ایجاد برابری فرصت ها برای زنان و مردان است، تا زنان بتوانند آزادانه توانایی های خود را شکوفا کنند. این رویکرد بر اصلاح قوانین و سیاست ها برای حذف تبعیض ها و تضمین دسترسی برابر به آموزش، شغل و مشارکت سیاسی تأکید دارد.

فمینیسم رادیکال: کنترل بر بدن و تولیدمثل

فمینیست های رادیکال رویکردهای لیبرال را ناکافی می دانند. از نظر آن ها، نابرابری جنسیتی ریشه ای عمیق تر در نظام پدرسالاری دارد که کنترل بر بدن و نیروی جنسی زنان را هدف قرار می دهد. آن ها بر استقلال کامل زنان بر قوای جنسی و تولیدمثلی خود تأکید دارند و معتقدند که تا زمانی که زنان کنترل مطلق بر این جنبه ها نداشته باشند، نمی توانند از موقعیت جنس دوم رها شوند. مسائلی چون سقط جنین، خشونت جنسی و صنعت پورنوگرافی از دغدغه های اصلی فمینیسم رادیکال است.

فمینیسم مارکسیست: استقلال اقتصادی و نقد نظام طبقاتی

فمینیست های مارکسیست نابرابری جنسیتی را با نابرابری های طبقاتی در هم تنیده می دانند. آن ها استدلال می کنند که نظام سرمایه داری و تقسیم کار مبتنی بر جنسیت، زنان را به لحاظ اقتصادی وابسته و سرکوب شده نگه می دارد. راهکار این گروه، جایگزینی سوسیالیسم با سرمایه داری و تأمین استقلال اقتصادی برای زنان از طریق برابری مزد و به رسمیت شناختن کار خانگی است. به اعتقاد آن ها، رهایی از فرمان برداری اجباری تنها با استقلال اقتصادی ممکن است.

فمینیسم اگزیستانسیالیستی، روانکاوانه و پسامدرن: تمرکز بر خودآیینی و هویت

این رهیافت ها تمرکز را از پیامدهای مادی جایگاه جنس دوم به پیامدهای روانی و ذهنی آن منتقل می کنند. فمینیست های اگزیستانسیالیست، مانند سیمون دوبووار، بر مفهوم «خودآیینی» تأکید دارند و معتقدند که زنان باید از نقش های تحمیل شده رها شده و به «سوژه» های خودآگاه و مسئول تبدیل شوند. فمینیسم روانکاوانه به تحلیل ساختارهای ناخودآگاه و تأثیرات آن بر هویت جنسیتی می پردازد، در حالی که فمینیسم پسامدرن به نقد تعاریف ثابت از «زن» می پردازد و بر کثرت و تناقض در هویت های جنسیتی تأکید دارد.

فمینیسم پسامدرن: نقد برچسب زن و پذیرش تناقض ها

فمینیسم پسامدرن، با تکیه بر نظریات پست ساختارگرا، تمام رویکردهای قبلی فمینیسم را به چالش می کشد. این رویکرد، مفهوم «زن» را به عنوان یک برچسب ثابت و یکپارچه رد می کند و استدلال می نماید که هویت های جنسیتی سیال، متنوع و متشکل از تناقضات درونی هستند. از دیدگاه فمینیست های پسامدرن، هدف نباید صرفاً برابری در چارچوب های موجود باشد، بلکه باید به رهایی از خود این چارچوب ها و پذیرش تعارضات و کثرت ها در هویت های فردی و جمعی پرداخت. رهایی از فرمان برداری از طریق پذیرش این تناقضات و مقاومت در برابر تعاریف تحمیلی صورت می گیرد.

اخلاق زیستی زنانه نگر: کاربردها و چالش ها

اخلاق زیستی زنانه نگر به عنوان یک حوزه میان رشته ای حیاتی، رویکردهای فمینیستی را به مسائل اخلاقی پیچیده در علوم زیستی و پزشکی بسط می دهد. این حوزه نه تنها به نقد سوگیری های جنسیتی در مراقبت های بهداشتی می پردازد، بلکه به دنبال ارائه راه حل هایی عادلانه تر و جامع تر است.

سرچشمه ها و شکوفایی اخلاق زیستی زنانه نگر

ظهور اخلاق زیستی زنانه نگر ریشه در دهه ۱۹۶۰ میلادی دارد، زمانی که همزمان با رشد جنبش های فمینیستی و اعتراضات عمومی به سوءاستفاده از اقتدار پزشکی و نادیده گرفتن حقوق بیماران، نیاز به رویکردی انتقادی تر به مسائل پزشکی احساس شد. در این دوران، زنانه نگران متوجه شدند که بسیاری از مسائل پزشکی، به ویژه آن هایی که به بدن و تولیدمثل زنان مربوط می شوند، با سوگیری های جنسیتی و پدرسالارانه مورد بررسی قرار می گیرند. این آگاهی منجر به شکل گیری یک زیرشاخه دانشگاهی متمایز شد که به سرعت رشد کرد و مکتوبات حرفه ای گسترده ای را در بر گرفت.

این حوزه با بهره گیری از منابع فلسفه زنانه نگر، نظریه اجتماعی، و سایر حوزه های مرتبط، چارچوب های غالب در اخلاق زیستی را نقد و توسعه بخشید. هدف اصلی آن، نه تنها آشکار ساختن تبعیض های موجود، بلکه ارائه چشم اندازهایی نوین برای اخلاق زیستی بود که تجربه زیسته زنان را در مرکز توجه قرار دهد. این جنبش ابتدا بر مسائلی متمرکز بود که مستقیماً زنان را تحت تأثیر قرار می داد، اما به تدریج دیدگاه خود را به گروه های آسیب پذیر دیگر نیز گسترش داد.

مسائل کانونی از منظر فمینیستی

اخلاق زیستی زنانه نگر به طیف وسیعی از مسائل می پردازد که به طور سنتی در اخلاق زیستی نادیده گرفته شده اند یا با رویکردی مردانه محور تحلیل شده اند. برخی از مهم ترین این مسائل عبارتند از:

• پیشگیری از بارداری و کنترل موالید: دسترسی به وسایل پیشگیری و حق تصمیم گیری درباره بارداری، از حقوق اساسی زنان محسوب می شود.
• بارداری، وضع حمل و سقط جنین: از دیدگاه فمینیستی، حق خودمختاری بر بدن و تصمیم گیری درباره سقط جنین، موضوعی مرکزی است که با پیچیدگی های اخلاقی و حقوقی فراوانی همراه است.
• سرطان های زنانه (سینه و رحم): رویکردهای فمینیستی به این بیماری ها نه تنها به جنبه های درمانی می پردازند، بلکه به عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مؤثر بر سلامت زنان و نابرابری در دسترسی به مراقبت های بهداشتی نیز توجه می کنند.
• روابط جنسی و معاینات پزشکی: تأکید بر رضایت آگاهانه، حفظ حریم خصوصی و پرهیز از شی انگاری در معاینات پزشکی، به ویژه در مورد زنان، از اصول این رویکرد است.

این حوزه همچنین دیدگاه خود را به گروه های آسیب پذیر دیگر مانند کودکان، معلولان و سالمندان، و حتی مردان، تعمیم داده است. به عنوان مثال، در مورد مردان، اخلاق زیستی زنانه نگر می تواند به بررسی مسائلی مانند انتظارات جنسیتی در حوزه سلامت، تابوهای مربوط به سلامت روانی مردان، یا تجربیات آن ها در مراقبت از دیگران بپردازد. تأکید بر رویکرد انتقادی و ارائه راه حل های اخلاقی متناسب با تجربه زیسته افراد، وجه تمایز اصلی اخلاق زیستی زنانه نگر است.

چشم انداز رو به گسترش و تأثیرات

اخلاق زیستی زنانه نگر نه تنها به عنوان یک حوزه نظری، بلکه به عنوان یک نیروی فعال در تغییرات اجتماعی و سیاست گذاری های بهداشتی و درمانی، اهمیت فزاینده ای یافته است. این حوزه با روشنگری درباره سوگیری های پنهان در پزشکی و ارائه دیدگاه های جامع تر، به پیشرفت هر دو حوزه فمینیسم و اخلاق زیستی کمک شایانی کرده است.

پتانسیل این حوزه برای تأثیرگذاری بر سیاست گذاری ها بسیار بالاست. با تأکید بر خودمختاری بیمار، عدالت توزیعی در مراقبت های بهداشتی، و به رسمیت شناختن تنوع تجربیات انسانی، اخلاق زیستی زنانه نگر می تواند به تدوین قوانینی منجر شود که حقوق همه افراد، به ویژه گروه های به حاشیه رانده شده، را بهتر حمایت کند. این شامل مسائلی مانند دسترسی برابر به خدمات بهداشتی، حمایت از حقوق باروری، و تضمین کرامت انسانی در تمام مراحل مراقبت های پزشکی می شود. گسترش این دیدگاه ها به بهبود کیفیت مراقبت ها، افزایش اعتماد عمومی به نظام سلامت و حرکت به سوی یک جامعه عادلانه تر کمک خواهد کرد.

نتیجه گیری: چرا اخلاق زیستی زنانه نگر اهمیت دارد؟

کتاب «اخلاق زیستی زنانه نگر» نوشته آن دانچین و همکارانش، اثری کلیدی است که لایه های پیچیده و اغلب نادیده گرفته شده اخلاق را از دیدگاه فمینیستی کاوش می کند. این اثر نه تنها به خواننده درکی عمیق از نقد فمینیستی بر اخلاق سنتی و رهیافت های گوناگون زنانه نگر می دهد، بلکه چگونگی به کارگیری این رویکردها را در مسائل حیاتی اخلاق زیستی نشان می دهد. مطالعه این کتاب، برای دانشجویان، پژوهشگران، متخصصان حوزه سلامت، و عموم علاقه مندان به مسائل فمینیسم و اخلاق زیستی، بینشی بی نظیر فراهم می آورد تا بتوانند پیچیدگی ها و تنوع دیدگاه های فمینیستی در حوزه اخلاق را به درستی درک کنند.

تأکید کتاب بر اهمیت تجربه زیسته زنان، نقد ساختارهای پدرسالارانه در پزشکی، و ارائه راه حل های اخلاقی متناسب با نیازهای همه افراد، آن را به منبعی ارزشمند تبدیل می کند. در نهایت، «خلاصه کتاب اخلاق زیستی زنانه نگر ( نویسنده آن دانچین )» نه تنها به روشن سازی مباحث نظری کمک می کند، بلکه خواننده را به تفکر نقادانه و بررسی مسائل اخلاقی از زوایای کمتر دیده شده تشویق می نماید. ضرورت مطالعه و گسترش دیدگاه های فمینیستی برای رسیدن به عدالت اخلاقی فراگیر و یک نظام سلامت انسانی تر و عادلانه تر بیش از پیش آشکار می شود.