آشنایی با تاریخچه قنات های شهر دزفول

قُمش ها که در گویش محلی دزفول به قنات معروف اند، سیستم آبرسانی بی نظیری هستند که برخلاف قنات های رایج که آب را از سفره های زیرزمینی استخراج می کنند، آب رودخانه دز را از بالادست، از طریق کانال های زیرزمینی، به عمق شهر و محلات آن هدایت می کردند. این شاهکار مهندسی باستانی، دزفول را برای قرون متمادی سیراب کرده و بخشی جدانشدنی از هویت تاریخی و فرهنگی این شهر است.

دزفول، شهری که به حق لقب شهر آجری ایران را یدک می کشد، نه تنها به دلیل بافت تاریخی و معماری خیره کننده اش شناخته می شود، بلکه به خاطر موقعیت استراتژیکش در کنار رودخانه پرآب دز، از دیرباز مهد تمدن و زیستگاهی مهم بوده است. در طول تاریخ، یکی از چالش های اساسی برای هر جامعه ای، تأمین پایدار و بهداشتی آب شرب و کشاورزی بوده است. در اقلیم گرم و خشک خوزستان، این چالش اهمیت دوچندانی می یابد. در حالی که در بسیاری از نقاط ایران، قنات ها به عنوان راهکاری هوشمندانه برای دسترسی به آب های زیرزمینی به کار گرفته شدند، دزفول با ابتکاری منحصر به فرد، سیستم آبرسانی خاص خود را توسعه داد که به آن قمش می گویند. این سازه های آبی پیچیده، نه تنها نمادی از نبوغ مهندسی ایرانیان در گذشته اند، بلکه شاهدی زنده بر تاریخ پرفراز و نشیب این دیار هستند. آشنایی با این میراث آبی ارزشمند، درک عمیق تری از گذشته دزفول و نقش حیاتی آب در شکل گیری تمدن ها ارائه می دهد.

قمش چیست؟ تمایزی کلیدی در جهان قنات ها

برای درک اهمیت قنات های دزفول، ابتدا لازم است با تعریف عمومی قنات آشنا شویم و سپس به تفاوت های بنیادین قمش با ساختارهای مشابه بپردازیم. قنات یا کاریز، یک سیستم آبرسانی زیرزمینی است که به منظور جمع آوری و انتقال آب از سفره های زیرزمینی (آبخوان ها) به مناطق خشک و کم آب، توسط ایرانیان باستان ابداع شد. این سیستم شامل یک چاه مادر در بالادست شیب زمین، و سپس تونل های زیرزمینی شیب دار (کوره) و چاه های متعدد (میله) برای دسترسی به تونل اصلی و تهویه هوا است که آب را با نیروی گرانش به سطح زمین می رساند. این فناوری، نقش محوری در توسعه کشاورزی و شهرنشینی در فلات ایران ایفا کرده است.

معرفی قمش دزفول: آبیاری از رودخانه، نه از زیرزمین

در دزفول، اصطلاح محلی برای این سازه های آبی زیرزمینی قمش است. در نگاه اول، ممکن است قمش نیز نوعی قنات به نظر برسد، اما تفاوت اساسی و منحصربه فردی بین قمش دزفول و قنات های رایج در سایر نقاط ایران وجود دارد که آن را از سایرین متمایز می کند. در حالی که قنات ها به منظور بهره برداری از آب های زیرزمینی و انتقال آن ها به سطح زمین حفر می شوند، قمش های دزفول با هدفی کاملاً متفاوت و مهندسی معکوس عمل می کنند. قمش ها، آب سطحی رودخانه دز را که از بالادست شهر جریان دارد، از طریق کانال های زیرزمینی وسیع به عمق شهر و محلات آن هدایت می کنند. این بدان معناست که آب رودخانه به جای اینکه از زیرزمین به سطح بیاید، از سطح به زیرزمین و سپس به نقاط مختلف شهر منتقل می شود.

این رویکرد مهندسی پیچیده و هوشمندانه، نیازمند درک دقیق از شیب زمین، فشار آب و هیدرولیک جریان بود. مهندسان باستانی دزفول توانستند با محاسبه دقیق اختلاف سطح رودخانه و شهر، کانال هایی را طراحی کنند که آب را با فشار مناسب و سرعت کنترل شده به درون شهر هدایت کند. این سیستم به گونه ای بود که حتی در فصول مختلف سال که سطح آب رودخانه دز تغییر می کرد، جریان آب در قمش ها برقرار می ماند. این شاهکار مهندسی، نمونه ای برجسته از سازگاری انسان با محیط و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی است. جالب است بدانید که در شوشتر، شهر همسایه دزفول، به سازه هایی مشابه قمش، سُفته گفته می شود که نشان دهنده یک سنت مهندسی آبی مشترک در این منطقه است.

سربطاق ها: دروازه های ورود به دنیای زیرزمینی قمش

دسترسی به آب قمش ها در دزفول از طریق سازه هایی به نام سربطاق امکان پذیر بود. سربطاق ها مسیرهای پلکانی و شیب داری هستند که معمولاً با شیب تقریبی ۴۵ درجه، از سطح زمین به عمق تونل های قمش می رسند. این سازه ها نه تنها راه دسترسی به آب را فراهم می کردند، بلکه کاربردهای چندگانه ای داشتند. در تابستان های طاقت فرسای خوزستان، سربطاق ها به عنوان سرداب و محلی برای خنک ماندن مورد استفاده قرار می گرفتند. هوای خنک و مرطوب داخل این فضاهای زیرزمینی، پناهگاهی طبیعی در برابر گرمای سوزان بود و مردم می توانستند ساعت ها را در این محیط های دلپذیر سپری کنند. معماری سربطاق ها، با طاق های آجری و پله های سنگی، زیبایی خاصی به این سازه های عملکردی می بخشید و خود به جاذبه ای معماری تبدیل شده بودند.

قمش های دزفول نه تنها یک سیستم آبرسانی، بلکه نمادی از تعامل هوشمندانه انسان با رودخانه دز و راهکاری پایدار برای بقا در اقلیمی گرم و خشک بوده اند.

تاریخچه قمش های دزفول: از کهن ترین دوران تا عصر معاصر

قدمت قنات های شهر دزفول به دوره های تاریخی بسیار کهن بازمی گردد که نشان از تمدن ریشه دار و دانش بالای مهندسی در این منطقه دارد.

ریشه های باستانی و شواهد تاریخی

شواهد و فرضیه ها در مورد قدمت قمش ها، آن ها را به دوره ساسانیان و حتی پیش از آن نسبت می دهند. با توجه به سابقه باستانی شهر دزفول که از دوران ایلامیان و هخامنشیان به عنوان یک مرکز مهم شناخته می شده، دور از انتظار نیست که سیستم های آبرسانی پیشرفته ای نیز در آن وجود داشته است. برخی از کارشناسان بر این باورند که قمش های قدیمی تری نیز در شهر دزفول وجود داشته اند که متأسفانه به دلیل تخریب و ساخت وسازهای مدرن از بین رفته اند. اهمیت این سازه ها تا آنجا بود که در کتب تاریخی قرون سوم و چهارم هجری قمری نیز به قنات های دزفول اشاره شده است. این مستندات تاریخی، گواهی بر اهمیت و گستردگی شبکه قمش ها در دوران اسلامی است و نشان می دهد که این سیستم آبرسانی، برای قرن ها نقشی حیاتی در زندگی مردم دزفول ایفا می کرده است.

اوج شکوفایی و نقش مقنی ها

در طول قرون متمادی، قمش ها نقشی حیاتی در زندگی روزمره مردم دزفول ایفا می کردند. آب سالم و گوارای رودخانه دز از طریق این کانال های زیرزمینی به خانه ها، مساجد، حمام ها و مزارع می رسید و شریان حیاتی شهر را تشکیل می داد. نگهداری و حفر این کانال های پیچیده، نیازمند تخصص و مهارت بالایی بود که توسط مقنی ها انجام می شد. مقنی گری یکی از مهم ترین و معتبرترین مشاغل در دزفول قدیم بود. این متخصصان با دانش عمیق خود از خاک، آب و اصول مهندسی، قادر به حفر تونل ها، حفظ شیب مناسب و تعمیرات دوره ای قمش ها بودند. شبکه گسترده قمش ها در دزفول، تضمین کننده تأمین آب مورد نیاز محلات مختلف و نخلستان ها و زمین های کشاورزی اطراف شهر بود.

دوران زوال و تلاش برای احیا

با گسترش شهرنشینی، تغییر سبک زندگی و ورود سیستم های لوله کشی مدرن در یک سده اخیر، بسیاری از قمش های دزفول، مانند سایر قنات ها در ایران، به تدریج متروکه شده و از رونق افتادند. تخریب، مسدود شدن مسیرها و عدم نگهداری، به تدریج این میراث ارزشمند را به فراموشی سپرد. در گذشته، تعداد قابل توجهی قمش در دزفول فعال بود، برخی منابع تا ۱۴ رشته قمش را نیز ذکر کرده اند، اما امروزه تنها تعداد معدودی از آن ها، به ویژه قمش چوقابافان، باقی مانده اند که مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند تا به عنوان جاذبه های تاریخی و گردشگری حفظ شوند. این زوال، گرچه نتیجه پیشرفت های فناورانه بود، اما لزوم حفظ این میراث های مهندسی و فرهنگی را بیش از پیش نمایان می سازد.

کاربردهای چندگانه قمش ها: نقش های حیاتی در زندگی مردم دزفول

قمش ها تنها کانال های انتقال آب نبودند؛ آن ها قلب تپنده شهر دزفول محسوب می شدند و نقش های چندگانه ای در حیات اقتصادی، اجتماعی و حتی دفاعی مردم این دیار ایفا می کردند.

تامین آب شرب و خانگی

یکی از ابتدایی ترین و مهم ترین کاربردهای قمش ها، تأمین آب شرب و مصارف خانگی مردم بود. آب گوارای رودخانه دز، پس از عبور از مسیرهای زیرزمینی قمش، به خانه ها، مساجد و آب انبارها هدایت می شد. مردم از این آب برای آشامیدن، شستشو، حمام و سایر نیازهای روزمره خود استفاده می کردند. این دسترسی آسان به آب سالم، یکی از عوامل اصلی توسعه و آبادانی دزفول در طول تاریخ بود.

آبیاری کشاورزی و رونق نخلستان ها

دزفول به دلیل نخلستان های وسیع و زمین های حاصلخیزش شناخته شده است. قمش ها نقش کلیدی در آبیاری این مناطق داشتند. آب هدایت شده از رود دز به وسیله قمش ها، به شبکه ای از کانال ها و نهرهای کوچک تر تقسیم می شد و زمین های کشاورزی وسیعی را زیر پوشش قرار می داد. بر اساس برخی تخمین ها، قمش ها در گذشته قادر به آبیاری حدود ۱۲۰۰ هکتار از نخلستان ها و اراضی کشاورزی دزفول بوده اند که نشان دهنده ظرفیت عظیم این سیستم آبرسانی سنتی است. این امر، اقتصاد منطقه را رونق بخشیده و معیشت بسیاری از خانواده ها را تأمین می کرد.

تهویه و خنک سازی طبیعی (سرداب ها)

در فصول گرم سال که دمای هوای دزفول به شدت بالا می رود، فضای داخلی قمش ها و سربطاق ها به عنوان سرداب های طبیعی عمل می کردند. هوای خنک و مرطوب زیرزمین، دمای محیط را به میزان قابل توجهی کاهش می داد و پناهگاهی دلپذیر برای مردم فراهم می آورد. بسیاری از خانه های قدیمی دزفول دارای سربطاق ها و سرداب هایی بودند که مستقیماً به قمش ها دسترسی داشتند و به عنوان فضاهای زندگی تابستانی یا انبارهای خنک مورد استفاده قرار می گرفتند. این سیستم تهویه طبیعی، نمونه ای از معماری پایدار و هوشمندانه در مواجهه با چالش های اقلیمی است.

پناهگاه در دوران جنگ تحمیلی

یکی از منحصر به فردترین و تلخ ترین کاربردهای قمش ها، نقش آن ها به عنوان مأمن و پناهگاه در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق (دهه ۱۳۶۰ شمسی) بود. دزفول که به شهر مقاومت شهرت یافته بود، بارها مورد حملات موشکی رژیم بعث عراق قرار گرفت. در این شرایط دشوار، مردم دزفول برای در امان ماندن از بمباران ها و موشک باران ها، به تونل های زیرزمینی قمش ها پناه می بردند. این فضاهای خنک و امن، جان هزاران نفر از مردم بی دفاع را نجات داد و به پناهگاهی برای ادامه زندگی در سخت ترین شرایط تبدیل شد. این نقش قمش ها در دوران جنگ، ابعاد جدیدی از اهمیت اجتماعی و دفاعی این سازه های باستانی را به نمایش می گذارد و آن را به نمادی از پایداری و تاب آوری مردم دزفول تبدیل کرده است.

معرفی قمش های شاخص دزفول: تمرکز بر قمش چوقابافان (مومنان)

شبکه قمش های دزفول در گذشته بسیار گسترده بود و شامل رشته های متعددی می شد که هر یک به منطقه ای خاص آبرسانی می کردند. از جمله نام هایی که از قمش های دیگر دزفول به یادگار مانده اند، می توان به قمش عاملی، قمش جیحون، قمش سرکنده، قمش آقامیر و قمش بوعلا اشاره کرد. با این حال، در حال حاضر، تنها قمش چوقابافان است که پس از سال ها فراموشی و تخریب، احیا شده و در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.

قمش چوقابافان (قمش مؤمنان): نگین قمش های دزفول

قمش چوقابافان که با نام قمش مؤمنان نیز شناخته می شود، برجسته ترین نمونه باقی مانده از این شاهکارهای مهندسی در دزفول است. این قمش، پس از سال ها تلاش و همت یک شهروند دزفولی، احیا و بازگشایی شده و اکنون به یکی از مهم ترین جاذبه های تاریخی و گردشگری شهر تبدیل شده است.

موقعیت و دسترسی به قمش چوقابافان

قمش چوقابافان در خیابان طالقانی دزفول، پشت بقعه سید محمود، جنب مسجد و شیدانه امام رضا (ع) واقع شده است. برای ورود به این دنیای زیرزمینی، باید از یک درب چوبی و سنتی عبور کرده و وارد مسیر سربطاق شوید. این مسیر پلکانی که شامل ۷۴ پله است، شما را به آرامی به عمق زمین و فضای دل انگیز قمش هدایت می کند. تجربه فرود به این عمق، با بوی خاص خاک، آجر و رطوبت همراه است که حس سفر به گذشته را تداعی می کند.

وجه تسمیه قمش چوقابافان و مؤمنان

نامگذاری چوقابافان بر روی این قمش دارای دو روایت اصلی است. یکی از دلایل به وجود مسجدی در نزدیکی این قمش بازمی گردد که در دوران جنگ تحمیلی مورد اصابت موشک قرار گرفت و عده ای در آن به شهادت رسیدند. متولی این مسجد، فردی به نام صادق قلی چوقابافان بوده است که نام او بر این قمش ماندگار شد. روایت دیگر حاکی از آن است که این نام به دلیل وجود کارگاه های بافت چوقا (یک نوع لباس سنتی محلی) در اطراف این قمش در گذشته بوده است. نام مؤمنان نیز به دلیل همجواری این قمش با محله و مسجد مؤمنان و ارادت مردم منطقه به آن، بر سر زبان ها افتاده است.

معماری و ویژگی های دیدنی

با ورود به فضای داخلی قمش چوقابافان، با صحنه ای خیره کننده مواجه می شوید. رنگین کمانی از رنگ ها که از نورپردازی های هنرمندانه و رطوبت و بافت آجری دیوارها نشأت می گیرد، فضایی جادویی خلق کرده است. هوای خنک و مطبوع درون قمش، به ویژه در گرمای تابستان، روح بازدیدکنندگان را تازه می کند. در بخش های مختلف قمش، مجسمه هایی از مردان و زنان کوزه به دست و مشک به دست به نمایش گذاشته شده اند که نمایانگر صحنه هایی از زندگی روزمره مردم دزفول در گذشته و نحوه استفاده آن ها از آب قمش هستند. همچنین، اشیاء قدیمی اهدایی توسط اهالی شهر، شامل کاسه، بشقاب، چراغ و کوزه های سفالی، در گوشه و کنار قمش به چشم می خورد که حس نوستالژیک و ارتباط با گذشته را تقویت می کند و تلاش جامعه محلی برای حفظ این میراث را به نمایش می گذارد.

ابعاد و عمق قمش چوقابافان

قمش چوقابافان یکی از رشته های اصلی شبکه آبرسانی دزفول بوده است. این قمش دارای عمقی بیش از ۵۰ متر از سطح زمین است. کل طول این رشته قمش تا رودخانه دز به حدود ۸۱۰۰ متر می رسد. از این طول عظیم، تاکنون حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر آن خاک برداری، بازسازی و برای بازدید عموم آماده شده است. این ابعاد عظیم، نشان دهنده مقیاس بزرگ پروژه های مهندسی آبی در گذشته و توانایی شگرف مقنی های دزفول در حفر چنین تونل های وسیعی است.

داستان احیا و بازسازی قمش چوقابافان

قمش مؤمنان نیز مانند بسیاری از قمش های دیگر، در طول زمان رو به زوال رفته بود. در دوران جنگ تحمیلی، بر اثر حملات موشکی و ریزش آوار به داخل قمش، بخش هایی از آن تخریب و مسدود شد و برای سالیان متمادی در زیر خاک و فراموشی باقی ماند. اما داستان احیای این قمش، حکایت از غیرت و همت یک مرد دزفولی دارد. آقای سعید قلیان، بدون هیچ حمایت دولتی و صرفاً با انگیزه شخصی و علاقه به میراث فرهنگی شهرش، کمر همت بست و با هزینه شخصی خود، اقدام به بازسازی و احیای این قمش کرد. تلاش های بی وقفه او که سال ها به طول انجامید، سرانجام به ثمر نشست و قمش چوقابافان در سال ۱۳۹۶ بازگشایی شد و بار دیگر نفس کشید. این نمونه ای درخشان از مسئولیت پذیری فردی در قبال میراث فرهنگی است.

«قمش چوقابافان، نه تنها کانال آب، بلکه روایتگر زندگی، مقاومت و نبوغ دزفولی ها در دل تاریخ است.»

میراث ماندگار: اهمیت حفظ و ترویج قمش های دزفول

قمش های دزفول، فراتر از یک سازه مهندسی، بخشی جدایی ناپذیر از هویت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی این شهر هستند. آن ها نمادی از توانایی انسان در سازگاری با محیط، بهره برداری پایدار از منابع آب و توسعه تمدن در شرایط سخت اقلیمی به شمار می روند. این سازه های زیرزمینی، داستان های قرن ها زندگی، کار و مقاومت مردم دزفول را در دل خود نهفته دارند.

حفظ و ترویج قمش ها، نه تنها وظیفه ما در قبال نسل های آینده است، بلکه نقشی حیاتی در جذب گردشگران داخلی و خارجی و معرفی دزفول به عنوان یک مقصد مهم تاریخی و فرهنگی ایفا می کند. این سازه ها پتانسیل بالایی برای ثبت در فهرست میراث ملی و حتی جهانی یونسکو دارند، که می تواند منجر به حمایت های بیشتر برای حفاظت و مرمت آن ها شود. تلاش هایی که برای احیای قمش چوقابافان صورت گرفته، نمونه ای الهام بخش از اهمیت مشارکت جامعه محلی در حفاظت از میراث خود است. حمایت از این تلاش ها و گسترش فعالیت های مرمت و نگهداری سایر قمش ها، می تواند به احیای هرچه بیشتر این سازه های بی نظیر و ترویج دانش مربوط به مهندسی آب باستان ایران کمک کند.

قمش ها یادآور این نکته اند که چگونه هوش و خلاقیت بشر می تواند چالش های طبیعی را به فرصت هایی برای شکوفایی تمدن تبدیل کند. آن ها سرمایه ای ارزشمند برای مطالعات تاریخی، باستان شناسی، مهندسی و گردشگری محسوب می شوند و پتانسیل بالایی برای جذب محققان و علاقه مندان به میراث فرهنگی دارند.

حفظ قمش های دزفول، تضمین کننده بقای بخشی از روح و تاریخ این شهر کهن است.

نتیجه گیری

تاریخچه قنات های شهر دزفول که به نام قمش شناخته می شوند، بیش از دو هزار سال قدمت دارد و نمادی از اوج مهندسی هیدرولیک باستانی در فلات ایران است. این سیستم آبرسانی منحصربه فرد، برخلاف قنات های متداول که آب های زیرزمینی را به سطح می آورند، آب سطحی رودخانه دز را به عمق شهر هدایت می کرد و شریان حیاتی دزفول در طول قرون متمادی بود. از تأمین آب شرب و آبیاری نخلستان ها گرفته تا تهویه طبیعی خانه ها و حتی نقش پناهگاه در دوران جنگ تحمیلی، قمش ها کاربردهای چندگانه ای در زندگی مردم دزفول داشته اند.

امروزه، قمش چوقابافان (قمش مؤمنان) به عنوان نگین این شبکه باستانی، پس از سال ها فراموشی و با تلاش های بی وقفه یک شهروند دزفولی احیا شده و درهای خود را به روی بازدیدکنندگان گشوده است. بازدید از این شاهکار مهندسی، فرصتی بی نظیر برای تجربه مستقیم تاریخ و لمس نبوغ مهندسان باستان ایران است. به راستی، قمش ها تنها یک سیستم آبیاری نیستند، بلکه بخشی زنده از تاریخ، فرهنگ و هویت پایدار شهر دزفول به شمار می روند که هر آجر و هر پله آن، داستانی کهن را روایت می کند. سفر به دزفول بدون بازدید از این میراث شگفت انگیز، تجربه ای ناتمام خواهد بود.