ایوان کوپالا در اوکراین

ایوان کوپالا یکی از کهن ترین و زنده ترین جشن های فولکلور اوکراین است که ریشه هایی عمیق در آیین های باستانی اسلاوی و مسیحی دارد. این جشن سحرآمیز، پیوندی میان طبیعت و انسان برقرار می کند و نمادی از انقلاب تابستانی و میلاد یحیی تعمیددهنده است که بخش جدایی ناپذیری از هویت فرهنگی اوکراین محسوب می شود و سالانه هزاران نفر را برای تجربه مراسم اصیل آن گرد هم می آورد.

جشن ایوان کوپالا در اوکراین صرفاً یک رویداد تقویمی نیست، بلکه تبلور غنای تاریخی، باورهای اساطیری و پیوند ناگسستنی مردم این سرزمین با طبیعت است. این جشن با آیین های پرشور آتش، رقص های دسته جمعی، و فال گیری های آبی، فرصتی بی نظیر برای درک لایه های عمیق فرهنگ اوکراینی فراهم می آورد. در طول قرون، ایوان کوپالا توانسته است در برابر چالش های اجتماعی و مذهبی مقاومت کند و همچنان به عنوان یک میراث زنده و پویا، جایگاه خود را در قلب مردم اوکراین حفظ نماید. درک تمامی ابعاد این جشن، نیازمند کاوشی دقیق در تاریخچه، نمادشناسی و نحوه برگزاری آن در اوکراین است.

ایوان کوپالا (ایوان کوپالو): ریشه ها، نام گذاری و زمان برگزاری در اوکراین

جشن ایوان کوپالا، که در اوکراین به آن «ایوان کوپالو» (Іван Купало) گفته می شود، نمایانگر یکی از مهم ترین پیوندهای فرهنگی میان گذشته بت پرستی و حال مسیحی این سرزمین است. این جشن نه تنها نمادی از انقلاب تابستانی است، بلکه با میلاد یحیی تعمیددهنده نیز همزمان شده و این همپوشانی، به آن ابعادی منحصر به فرد بخشیده است. درک دقیق ریشه ها، نام گذاری و زمان بندی این جشن، دروازه ای برای شناخت عمیق تر فولکلور و تاریخ اوکراین است.

ایوان کوپالا چیست؟

ایوان کوپالا جشنی باستانی است که ریشه های آن به دوران پیشامسیحیت در میان اسلاوها بازمی گردد. این جشن در اصل به مناسبت بلندترین روز سال و انقلاب تابستانی برگزار می شده و با مفاهیم باروری، پاکسازی، و تجدید حیات طبیعت پیوند خورده است. واژه کوپالا (Kupala) از ریشه پروتو-اسلاوی *kǫpati به معنای غسل دادن یا پاک کردن نشأت می گیرد که به وضوح بر اهمیت آیین های آبی و تطهیر در این جشن دلالت دارد. آیین های اصلی این شب شامل روشن کردن آتش های بزرگ، پریدن از روی آن ها، رها کردن تاج گل بر روی آب، و جمع آوری گیاهان دارویی است که هر یک نمادی خاص و عملکردی جادویی در باورهای کهن اسلاوی داشته اند. این جشن تجلی پیوند عمیق انسان با چرخه های طبیعت، به ویژه خورشید و آب است.

نام گذاری خاص در اوکراین

در اوکراین، این جشن به طور معمول با نام ایوان کوپالو (Іван Купало) شناخته می شود. جزء ایوان اشاره به ایوان خرسیتل (Іван Хреститель) یا همان یحیی تعمیددهنده مسیحی دارد. این ترکیب نام نشان دهنده ادغام هوشمندانه و پیچیده باورهای بت پرستی و سنت های مسیحی است که در طول قرون در اوکراین رخ داده است. در حالی که ریشه های آیین ها به دنیای باستانی اسلاوی بازمی گردد، نام ایوان به آن جلوه ای مسیحی بخشیده و امکان تداوم جشن را در دوران حاکمیت کلیسا فراهم کرده است. این نام گذاری دوگانه، بیانگر «دوگانگی ایمان» در فرهنگ اوکراینی است؛ جایی که عناصر مذهبی رسمی و فولکلوریک در کنار یکدیگر همزیستی داشته و به یکدیگر شکل داده اند. علاوه بر ایوان کوپالو، نام های دیگری مانند سونتسکِرس (Sontsekres)، کوپایلو (Kupaylo)، و کوپایلیتسا (Kupaylytsa) نیز در مناطق مختلف اوکراین دیده می شود که هر یک بازتاب دهنده جنبه های خاصی از این جشن در فولکلور محلی هستند. نام سونتسکِرس به معنای خورشید-رستاخیز یا خورشید-آتش نیز به وضوح به ارتباط جشن با انقلاب تابستانی و نیروی خورشید اشاره دارد. این تنوع در نام گذاری، پیچیدگی و غنای سنت های محلی اوکراین را به نمایش می گذارد.

زمان برگزاری: از سنت تا تغییرات مدرن

زمان برگزاری جشن ایوان کوپالا همواره موضوعی جذاب و در عین حال پیچیده بوده است. در ریشه های بت پرستی خود، این جشن با انقلاب تابستانی همزمان بود که معمولاً در تاریخ ۲۱ تا ۲۴ ژوئن (تیر) رخ می دهد و طولانی ترین روز و کوتاه ترین شب سال را جشن می گرفتند. این زمان بندی با چرخه های طبیعی و کشاورزی پیوند عمیقی داشت و برکت خورشید و باروری زمین را پاس می داشت.

با ورود مسیحیت به سرزمین های اسلاوی و ادغام آیین های بت پرستی با جشن های مسیحی، تاریخ برگزاری ایوان کوپالا تغییر کرد. کلیسای ارتدوکس شرقی، میلاد یحیی تعمیددهنده را در تاریخ ۲۴ ژوئن (بر اساس تقویم میلادی جدید) جشن می گرفت. اما از آنجایی که کلیساهای ارتدوکس اغلب از تقویم یولیانی قدیمی استفاده می کردند که با تقویم میلادی فعلی حدود ۱۳ روز اختلاف دارد، این جشن در شب ۶ تا ۷ جولای (تیر) برگزار می شد. این تاریخ جدید، سنت های باستانی را در پوشش یک جشن مسیحی حفظ کرد و به تدریج به تاریخ رایج برای برگزاری ایوان کوپالا در بسیاری از کشورهای اسلاوی، از جمله اوکراین، بلاروس و روسیه تبدیل شد.

در سال های اخیر، تغییرات قابل توجهی در تقویم کلیسای ارتدوکس اوکراین رخ داده است. از سال ۲۰۲۳، کلیسای ارتدوکس اوکراین (ارتدوکس کلیسای اوکراین) به تقویم میلادی جدید (جولین اصلاح شده) روی آورده است. این تغییر باعث شده که تاریخ جشن های مذهبی، از جمله میلاد یحیی تعمیددهنده، به تقویم میلادی نزدیک تر شود. در نتیجه، جشن ایوان کوپالا در اوکراین که پیشتر در ۶-۷ جولای برگزار می شد، اکنون از سال ۲۰۲۳ در تاریخ های ۲۱-۲۲ یا ۲۳-۲۴ ژوئن برگزار می گردد تا با تاریخ سنتی انقلاب تابستانی و میلاد یحیی تعمیددهنده در تقویم جدید همخوانی داشته باشد. این تغییر، تأثیر مهمی بر نحوه و زمان برگزاری جشن های فولکلوریک گذاشته و بار دیگر این سنت کهن را به ریشه های طبیعی و کیهانی خود نزدیک تر کرده است.

تاریخچه و سیر تکاملی ایوان کوپالا در بستر فرهنگی اوکراین

تاریخچه ایوان کوپالا در اوکراین، داستانی از مقاومت فرهنگی و ادغام باورهاست. این جشن، که از اعماق دوران بت پرستی سرچشمه می گیرد، مسیری طولانی را از آیین های تقدیس طبیعت تا جشن های نیمه مسیحی امروزی طی کرده است. بررسی سیر تکاملی این جشن، بینش عمیقی نسبت به تحولات اجتماعی و مذهبی اوکراین در طول هزاران سال ارائه می دهد و نشان می دهد چگونه مردم این سرزمین توانسته اند میراث باستانی خود را در بستر تغییرات حفظ کنند.

ریشه های پیشامسیحی و بت پرستی

ایوان کوپالا در قلب خود، جشنی بت پرستی است که ریشه های عمیقی در باورهای کهن اسلاوها درباره طبیعت و خدایان آن دارد. اسلاوهای باستان، همانند بسیاری از تمدن های کشاورزی، به خدایان آب، خورشید، و باروری اعتقاد داشتند و جشن ایوان کوپالا را به عنوان آیین های قدردانی از طبیعت برای اطمینان از محصول خوب و وفور نعمت برگزار می کردند. این جشن در وهله اول، به پاسداشت طولانی ترین روز سال و انقلاب تابستانی برپا می شد؛ زمانی که قدرت خورشید در اوج خود بود و طبیعت در اوج باروری قرار داشت.

باورهای این دوره بر این پایه استوار بود که در شب کوپالا، مرز میان جهان مادی و ماورایی بسیار نازک می شود و ارواح طبیعت، خیر و شر، فعال تر می شوند. آیین های آتش و آب، نه تنها برای پاکسازی و شفا، بلکه برای جذب برکت و دفع نیروهای اهریمنی انجام می گرفتند. اهمیت نمادین خورشید به عنوان منبع زندگی و آب به عنوان عنصر پاک کننده و بارورکننده، در تمام رسوم این شب مشهود بود. جالب توجه است که برخلاف تصورات رایج در قرن هفدهم، تحقیقات معاصر مردم شناسی و اسلاوشناسی، وجود خدایی به نام کوپالا را رد می کنند. به نظر می رسد این ایده، تفسیری متأخر و احتمالاً نادرست از نام جشن بوده که در تلاش برای تبیین ریشه های آن شکل گرفته است. در واقع، کوپالا بیشتر به خود عمل غسل و پاکسازی اشاره دارد تا نام یک ایزد خاص. این تبیین نشان می دهد که ماهیت جشن بیشتر بر آیین ها و اعمال متمرکز بوده تا پرستش یک خدای خاص.

تلفیق با مسیحیت و میلاد یحیی تعمیددهنده

با گسترش مسیحیت در سرزمین های اسلاوی، کلیسا با چالش بزرگی در مواجهه با آیین های بت پرستی روبرو شد که عمیقاً در زندگی مردم ریشه دوانده بودند. به جای تلاش برای ریشه کن کردن کامل این سنت ها، که غالباً با مقاومت شدید مردمی همراه بود، کلیسا رویکردی هوشمندانه در پیش گرفت: ادغام آیین های بت پرستی با جشن های مسیحی. جشن ایوان کوپالا نیز از این قاعده مستثنی نبود. آیین های پرشور انقلاب تابستانی با جشن مسیحی میلاد سنت جان تعمیددهنده، که در تقویم مسیحی نیز در همین حوالی قرار داشت، تلفیق شد.

این همپوشانی، به جشن اجازه داد تا عناصر باستانی خود را در پوشش یک مناسبت مسیحی حفظ کند. به این ترتیب، آتش های پاک کننده کوپالا و آب های شفابخش آن، به طور نمادین با آب تعمید یحیی تعمیددهنده و نور الهی مرتبط شدند. مردم همچنان به برپایی آتش، پریدن از روی آن، و رها کردن تاج گل هایشان بر روی آب ادامه دادند، اما این اعمال اکنون می توانستند تعابیر مسیحی نیز داشته باشند. این پدیده، که در مردم شناسی به آن «دوگانگی ایمان» (Dvoeverie) گفته می شود، در اوکراین به وضوح مشهود است. در طول قرون، آیین های کوپالا، با وجود مخالفت های گاه به گاه کلیسا، نه تنها از بین نرفتند بلکه به بخشی جدایی ناپذیر از تقویم مذهبی و فرهنگی تبدیل شدند. این همزیستی، نشان دهنده انعطاف پذیری فرهنگ اوکراینی و ظرفیت آن برای جذب و تغییر سنت ها بدون از دست دادن جوهره اصلی شان است.

ایوان کوپالا در طول تاریخ اوکراین

حضور ایوان کوپالا در تاریخ مکتوب اوکراین و سرزمین های اسلاوی، گواه بر قدمت و اهمیت دیرین آن است. یکی از قدیمی ترین ارجاعات به این جشن در وقایع نامه هوستین (Hustyn Chronicle) در قرن هفدهم یافت می شود. این وقایع نامه، که به تفصیل به رسوم بت پرستی و همزمانی آنها با جشن های مسیحی می پردازد، توصیفی زنده از نحوه برگزاری کوپالا ارائه می دهد: این کوپالا… در شب میلاد یحیی تعمیددهنده برگزار می شود… به این صورت که در غروب، کودکان از هر دو جنس جمع می شوند و تاج گل هایی از گیاهان یا ریشه های سمی می سازند، و در حالی که لباس هایشان را پوشانده اند، آتش روشن می کنند و سپس شاخه ای سبز را قرار داده و دست در دست، به دور آتش می رقصند و آواز می خوانند… سپس از روی آتش می پرند… این توصیف نه تنها وجود جشن را در آن دوره تأیید می کند، بلکه جزئیات مهمی از آیین های مرکزی آن را نیز بیان می دارد.

علاوه بر این، در طول تاریخ، مناطق مختلف اوکراین سطوح متفاوتی از حفظ سنت های کوپالا را نشان داده اند. به عنوان مثال، منطقه پولیسیا (Polissia)، واقع در شمال اوکراین و بلاروس، به دلیل موقعیت جغرافیایی نسبتاً منزوی و دسترسی دشوار، سنت های فولکلوریک و بت پرستی را به شکل بسیار اصیل تر و دست نخورده تری حفظ کرده است. مردم پولیسیا تا اوایل قرن بیستم، بسیاری از آیین های باستانی از جمله روش سنتی روشن کردن آتش با مالش چوب به چوب را ادامه می دادند. این در حالی است که در برخی مناطق دیگر اوکراین، به ویژه نزدیک تر به مراکز شهری و نفوذ کلیسا، برخی از جنبه های جادویی و بت پرستی جشن کمرنگ تر شده یا به شکل های متفاوتی تغییر یافته است. این تفاوت ها در حفظ سنت ها، تصویری پیچیده و متنوع از ایوان کوپالا در سراسر اوکراین ارائه می دهد که هر منطقه، طعم و بوی خاص خود را به این جشن کهن بخشیده است.

آیین ها و سنت های شب ایوان کوپالا: جزئیات اوکراینی

شب ایوان کوپالا، شبی پر از رمز و راز، جادو، و آیین های باستانی است که هر یک لایه های عمیقی از باورها و فولکلور اوکراینی را آشکار می کنند. این آیین ها، عمدتاً بر عناصر طبیعی آتش و آب متمرکز هستند، اما شامل جمع آوری گیاهان جادویی، ترانه ها، رقص ها، و حتی بازی های جوانان نیز می شوند. هر یک از این سنت ها، نه تنها به نوبه خود جذاب هستند، بلکه در کنار هم، تصویری جامع از جهان بینی اسلاوهای باستان و تداوم آن در فرهنگ معاصر اوکراین ارائه می دهند.

آیین های آتش: پاکسازی و پیش گویی

آتش، قلب تپنده جشن ایوان کوپالا است و نقشی محوری در مراسم این شب ایفا می کند. برپایی آتش های بزرگ، که به آن ها «کوپالا بون فایر» (Kupala bonfire) گفته می شود، نه تنها یک رویداد اجتماعی، بلکه یک آیین مقدس با نمادگرایی عمیق است. این آتش ها، نمادی از پاکسازی و تطهیر از بدی ها، بیماری ها، و ارواح خبیثه محسوب می شوند. باور بر این است که دود و شعله های آتش، انرژی های منفی را دور کرده و فضایی مقدس ایجاد می کنند. علاوه بر پاکسازی، آتش نماد باروری و برکت نیز هست و به نوعی انرژی خورشید را به زمین منتقل می کند.

رقص و آواز پیرامون آتش از رسوم جدایی ناپذیر این شب است. جوانان و مردم روستا دست در دست یکدیگر به دور آتش می چرخند و ترانه های کوپالا را می خوانند که اغلب مضامین عاشقانه، طنز، و اجتماعی دارند. اوج این آیین، پریدن از روی آتش است. این عمل برای سلامتی، خوشبختی، و یافتن همسر مناسب انجام می شود. اعتقاد بر این است که هر کس موفق تر و بالاتر از روی آتش بپرد، سالی شادتر و پربرکت تر خواهد داشت. برای زوج های جوان و عشاق، پریدن دست در دست از روی آتش اهمیت ویژه ای دارد؛ اگر دستان آن ها در حین پرش از هم جدا نشود، نشانه ای از آینده ای روشن و ازدواجی موفق تلقی می شود. در برخی مناطق، برای روشن کردن آتش کوپالا، از روش های باستانی نور آتش (need-fire) استفاده می کردند که با مالش چوب به چوب به دست می آمد. این روش بر جنبه های کهن و جادویی جشن تأکید می کرد و نشانه ای از پیوند با سنت های پیشامسیحی بود. حتی بقایای چوب های سوخته از این آتش ها نیز جمع آوری می شد و برای حفاظت از مزارع یا خانه ها در طول سال به کار می رفت، زیرا اعتقاد بر این بود که قدرت پاک کنندگی و محافظت کنندگی آتش در این چوب ها نیز باقی می ماند.

آیین های آب: شفا و فال گیری

آب، مکمل آتش در آیین های ایوان کوپالا است و به همان اندازه اهمیت دارد. در این شب، حمام کردن در رودخانه ها و دریاچه ها بسیار رایج است، زیرا باور بر این است که آب در این شب خواص شفابخش و پاک کننده دارد. اعتقاد بر این بود که در شب کوپالا، تمامی ارواح پلید رودخانه ها را ترک می کنند و بنابراین، شنا کردن در آن ها تا روز ایلیای پیامبر بی خطر است. این آیین پاکسازی، جسم و روح را برای سال جدید آماده می کند.

یکی از زیباترین و شناخته شده ترین آیین های آبی، رها کردن تاج گل های دختران بر روی آب است. دختران جوان، تاج گل های خود را که با دقت و ظرافت از گل ها و گیاهان وحشی بافته اند، بر روی رودخانه ها و نهرها رها می کنند. مسیر حرکت این تاج گل ها برای فال گیری ازدواج استفاده می شود: اگر تاج گل به سرعت به حرکت درآید و دور شود، نشانه ای از ازدواجی قریب الوقوع و شاد است؛ اگر در یک نقطه ثابت بماند یا غرق شود، ممکن است به معنای تأخیر در ازدواج یا بدشانسی باشد. در باورهای اسلاوی، آب و آتش در این شب دوست می شوند و قدرت های جادویی آن ها به هم می پیوندد. این اتحاد نمادین، خود نشانه ای از تعادل و هماهنگی عناصر طبیعی است که در این شب به اوج خود می رسد. این آیین ها نه تنها جنبه فال گیری دارند، بلکه به عنوان فرصتی برای دختران جوان برای ابراز آرزوها و امیدهای خود برای آینده ای روشن و پرعشق نیز عمل می کنند.

جمع آوری گیاهان جادویی و دارویی

شب ایوان کوپالا، شبی است که مرز بین واقعیت و افسانه محو می شود و گیاهان، قدرت های ماورایی پیدا می کنند. این شب زمان ایده آلی برای جمع آوری گیاهان جادویی و دارویی است، زیرا باور بر این است که در این زمان، گیاهان از انرژی خورشید و زمین بهره مند شده و قدرت شفابخشی و جادویی آن ها به اوج خود می رسد. بسیاری از گیاهان در این شب، هم برای درمان بیماری ها و هم برای آیین های جادویی و محافظتی جمع آوری می شوند.

گل سرخس (Fern Flower)

یکی از اسرارآمیزترین و محبوب ترین افسانه های شب کوپالا در فولکلور اوکراین، مربوط به گل سرخس (Fern Flower) است. این گل افسانه ای، که در طبیعت وجود ندارد و فقط یک بار در سال، آن هم در کوتاه ترین شب سال (شب کوپالا)، برای لحظه ای کوتاه شکوفا می شود، به عنوان نمادی از جادو و قدرت های ماورایی شناخته می شود. باور بر این است که هر کس بتواند این گل را پیدا کند و در اختیار داشته باشد، صاحب قدرت های خارق العاده ای خواهد شد: از نامرئی شدن و درک زبان حیوانات گرفته تا یافتن گنجینه های پنهان و گشودن قفل ها. این افسانه، جوانان ماجراجو را به دل جنگل ها می کشاند تا شاید شانس یافتن این گل جادویی را داشته باشند، هرچند که جستجو برای آن بسیار خطرناک و پرمخاطره است. افسانه گل سرخس، بیانگر امید و آرزوی بشر برای دستیابی به قدرت های فراتر از طبیعت و گشودن رازهای جهان است.

گل ایوان-دا-ماریا (Ivan-da-Marya)

گل دیگری که در شب کوپالا اهمیت ویژه ای دارد، گل ایوان-دا-ماریا (Ivan-da-Marya) نام دارد (مانند گیاه Melampyrum nemorosum). این گل با رنگ های زرد و بنفش خود، نمادی از اتحاد آتش و آب در این شب مقدس است. افسانه ای غم انگیز در مورد این گل وجود دارد که آن را به داستان خواهر و برادری دوقلو پیوند می زند که درگیر یک عشق ممنوعه می شوند و در نهایت به این گل تبدیل می گردند. این داستان، که در اساطیر هند و اروپایی نیز موازی های بسیاری دارد، به عمق ارتباط جشن با مفاهیم عشق، گناه، و دگرگونی در طبیعت اشاره می کند. جمع آوری این گل نیز برای مقاصد جادویی و محافظتی صورت می گیرد، به ویژه برای حفاظت از خانه ها و مزارع در برابر نیروهای شیطانی.

اهمیت جمع آوری گیاهان دارویی در این شب، صرفاً به جنبه های جادویی محدود نمی شود. بسیاری از گیاهان که در این شب چیده می شوند، دارای خواص دارویی واقعی هستند و در طب سنتی اوکراین برای درمان بیماری ها به کار می روند. باور بر این است که قدرت شفابخشی این گیاهان در شب کوپالا به شدت افزایش می یابد. زنان و دختران جوان با دعاخوانی های خاصی (zagovory) به جمع آوری این گیاهان می پردازند تا از نیروی آن ها بهره مند شوند. حتی در برخی باورهای بلاروسی، اعتقاد بر این است که گیاهان کوپالا زمانی بیشترین خاصیت درمانی را دارند که توسط کهن سالان و جوانان یعنی افراد مسن و کودکان جمع آوری شوند، زیرا آن ها پاک ترین افراد جامعه به شمار می روند.

درخت کوپالا (Kupala Tree / Hil’tse)

درخت کوپالا، که در برخی مناطق اوکراین به آن هیلتسه (Hil’tse) نیز می گویند، یکی دیگر از نمادهای مهم این جشن است که به محوریت طبیعت در آیین های اسلاوی اشاره دارد. این درخت معمولاً یک درخت جوان و تازه است، مانند توس، بید، افرا، یا حتی یک کاج خشک شده که در مرکز جشن قرار می گیرد. دختران جوان با شور و ذوق فراوان این درخت را با تاج گل های زیبا، روبان های رنگارنگ، و گاهی اوقات شمع تزئین می کنند.

درخت کوپالا سپس به خارج از روستا، معمولاً به یک چراگاه یا کنار رودخانه برده می شود و در زمین کاشته می گردد. در اطراف این درخت مقدس، رقص ها و آوازهای کوپالا اجرا می شود و جوانان با شادی به دور آن می گردند. یکی از بازی های رایج در این بخش از جشن، دزدیدن تزئینات توسط پسران است که در آن، پسران تلاش می کنند تا تاج گل ها یا روبان ها را از درخت بدزدند و دختران نیز به نوبه خود از درخت محافظت می کنند. این بازی ها اغلب با شوخی و خنده همراه است و به نوعی مراسمی برای تعامل و آشنایی جوانان به شمار می رود. در پایان جشن، درخت کوپالا معمولاً سوزانده می شود یا به آب انداخته می شود. این عمل نمادی از پایان یک چرخه و شروع چرخه ای جدید، یا رها کردن گذشته و استقبال از آینده است. سوزاندن درخت در آتش کوپالا، همچنین می تواند نمادی از پاکسازی و بازگشت به طبیعت باشد. در منطقه ژیتومیر (Zhytomyr) اوکراین، یک کاج خشک شده که در کنار رودخانه رشد کرده بود، برای این منظور انتخاب می شد و آن را هیلتسه می نامیدند. پس از سوختن، تنه درخت را به داخل آب می انداختند و شرکت کنندگان فرار می کردند تا جادوگر به آن ها نرسد، که این خود نشانه ای از باور به نیروهای ماورایی در این شب است.

ترانه ها و رقص های کوپالا

ترانه ها و رقص های فولکلوریک، بخشی جدایی ناپذیر و پرشور از جشن ایوان کوپالا هستند که فضای جادویی این شب را پر از شور و نشاط می کنند. بسیاری از مردم شناسان معتقدند که محتوای این ترانه ها لزوماً با معانی آیینی و اساطیری عمیق جشن ارتباط تنگاتنگی ندارد، بلکه بیشتر شامل مضامین عاشقانه، خانوادگی، طنز، و اجتماعی است. این ترانه ها اغلب داستان های عشق های نافرجام، آرزوهای ازدواج، و روابط جوانان را روایت می کنند.

رقص های سنتی «خورود» (Khorovod)، رقص های گروهی و دایره ای شکلی هستند که در اطراف آتش یا درخت کوپالا اجرا می شوند. این رقص ها با حرکت های موزون و هماهنگ، حس اتحاد و همبستگی را در میان شرکت کنندگان تقویت می کنند. رقص ها و آوازهای کوپالا، نه تنها جنبه تفریحی دارند، بلکه به عنوان وسیله ای برای انتقال سنت ها و ارزش های فرهنگی از نسلی به نسل دیگر نیز عمل می کنند. این آوازها دارای ملودی های خاص و دوره های تقویمی مشخصی هستند؛ به این معنا که تنها در زمان جشن کوپالا خوانده می شوند و خواندن آن ها در زمان های دیگر سال مرسوم نیست. این اختصاصی بودن، به ترانه ها و رقص ها هویت و جایگاه ویژه ای در چرخه تقویم فولکلور اوکراینی می بخشد. ترانه های کوپالا اغلب با شیطنت های آیینی، بازی های جوانان، و حتی کنایه هایی به اهالی روستا یا روستاهای همسایه همراه هستند که ابعاد اجتماعی و تعاملی جشن را برجسته می کنند.

حفاظت از ارواح شیطانی و جادوگران

باورهای مردم اوکراین در شب ایوان کوپالا، تنها به جشن و شادی محدود نمی شود، بلکه شامل اعتقادات عمیق به فعالیت ارواح خبیثه و جادوگران نیز هست. در این شب، مرز میان جهان مرده ها و زنده ها، و همچنین میان جهان طبیعی و فراطبیعی، بسیار نازک تلقی می شود. به همین دلیل، مردم معتقدند که ارواح شیطانی مانند «روسالکی» (Rusalky) (پری های آبی که می توانند خطرناک باشند)، «دومووی» (Domovoy) (ارواح خانه)، و «وودیانوی» (Vodyanoy) (ارواح آب) فعال تر می شوند و می توانند به انسان ها آسیب برسانند. جادوگران نیز در این شب به اوج قدرت خود می رسند و می توانند سحر و جادوهای مخربی انجام دهند.

برای محافظت از خود و اموالشان، مردم اوکراین از روش های محافظتی متنوعی استفاده می کنند. یکی از رایج ترین روش ها، استفاده از گیاه گزنه (nettle) است که بر آستانه درها و پنجره ها قرار داده می شود، زیرا باور بر این است که گزنه ارواح شیطانی را می راند. شاخه های درخت آسپن (aspen) نیز برای محافظت از دام ها و مزارع به کار می رود؛ به عنوان مثال، در اوکراین شاخه های آسپن در حیاط کوبیده می شد تا شیر گاوها دزدیده نشود. در منطقه پولیسیا (Polissia) بلاروس، مردان از شاخه های آسپن برای محافظت از دام و محصولات خود استفاده می کردند تا جادوگران جوانه را نبرند. استفاده از اشیاء تیز مانند چاقو، داس، و چنگال نیز برای دفع ارواح خبیثه رایج بود؛ این اشیاء در میزها، پنجره ها، و درهای خانه ها و انبارها فرو می رفتند. حتی چوب های سوخته از آتش کوپالا، که به دلیل تماس با آتش مقدس، قدرت محافظت کنندگی پیدا کرده بودند، جمع آوری می شدند و در مزارع یا خانه ها برای دفع نیروهای شیطانی به کار می رفتند.

یکی از باورهای جالب این است که عدم شرکت در جشن کوپالا، به معنای جادوگر بودن فرد تعبیر می شد. زنانی که به مراسم آتش افروزی کوپالا نمی آمدند، توسط جوانان جادوگر نامیده می شدند و مورد تمسخر و نفرین قرار می گرفتند. برای شناسایی و خنثی کردن جادوگران، گاهی اوقات راه عبور دام ها را با نخ می بستند یا با شخم زدن و پاشیدن بذر یا مورچه ها، موانعی ایجاد می کردند، با این باور که گاو جادوگر نمی تواند از این موانع عبور کند. ریشه گیاه Lythrum salicaria که در روز سنت جان از خاک بیرون کشیده می شد، نیز قادر به دفع جادوگران و ساحران و حتی بیرون راندن شیاطین از افراد جن زده تلقی می شد. این سنت ها، ترس و احترام عمیق مردم را نسبت به جهان نامرئی و تلاش آن ها برای حفظ تعادل میان خیر و شر در این شب خاص نشان می دهد.

غذاهای آیینی و بازی های جوانان

شب ایوان کوپالا، علاوه بر آیین های آتش و آب، با غذاهای آیینی خاص و بازی های پرشور جوانان نیز همراه است که به آن جلوه ای اجتماعی و تفریحی می بخشد. این عناصر، جشن را از یک مراسم صرفاً مذهبی به یک رویداد اجتماعی تبدیل می کنند که در آن همه افراد جامعه، به ویژه جوانان، فرصت تعامل و شادی می یابند.

غذاهای سنتی و آیینی

غذاهای سروشده در این شب، اغلب ریشه های کشاورزی دارند و نمادی از فراوانی و برکت هستند. از جمله غذاهای سنتی اوکراینی که ممکن است در جشن کوپالا سرو شوند می توان به وارنیکی (Vareniki) اشاره کرد؛ نوعی پیراشکی آب پز که با سیب زمینی، پنیر، گیلاس یا کلم پر می شود. کولاها (Kulaha)، که نوعی فرنی غلیظ از آرد گندم و میوه هاست، نیز از دیگر غذاهای رایج است. در برخی مناطق، مردم غذاهایی را از خانه با خود می آوردند و به صورت دسته جمعی یا در گروه های کوچک با یکدیگر به اشتراک می گذاشتند. این پاتلاک (potluck) شامل پنیر، پنیر دلمه، نان شیرین (babka) با دانه شاهدانه آسیاب شده، پیاز، سیر، بورش سرد، و تخم مرغ در چربی خوک می شد. در قرن نوزدهم، در بلاروس نوشیدن ودکا و در پودلاخیا و کارپات ها نوشیدن شراب در طول جشن مرسوم بود. ترانه های قدیمی کوپالا نیز از نوشیدنی های کهن این شب یاد می کنند:

تو را، کوپالنوچکا، مهمان خواهیم کرد، با تاک سبز پذیرایی خواهیم کرد، با آبجو گندم آبیاری خواهیم کرد، با کشک تغذیه خواهیم کرد.

این اشعار نشان دهنده اهمیت غذا و نوشیدنی به عنوان بخشی از ضیافت آیینی این شب است.

بازی های جوانان و شیطنت های آیینی

بخش عمده ای از سرگرمی های شب کوپالا را بازی های جوانان با مضمون عشق و ازدواج تشکیل می دهد. بازی هایی مانند گورِلکی (Gorelki) که نوعی بازی تعقیب و گریز است، یا بازی های دیگر مانند تگ و کُرشون (korshun)، همگی بهانه ای برای نزدیک شدن دختران و پسران به یکدیگر و ابراز علاقه به شمار می رفتند. این بازی ها، علاوه بر تفریح، نقش مهمی در یافتن همسر و تشکیل خانواده در جامعه سنتی داشتند.

علاوه بر بازی ها، شیطنت های آیینی (ritual pranks) نیز در این شب رایج بود. جوانان ممکن بود برای سرگرمی و ایجاد هیجان، هیزم، ارابه، یا حتی دروازه های خانه ها را پنهان کنند، یا آن ها را بر روی پشت بام ها قرار دهند. همچنین ممکن بود درهای خانه ها را با چوب ببندند یا پنجره ها را بپوشانند. این شیطنت ها، که در مناطق جنوبی روسیه و پولیسیا به ویژه رایج بودند، به عنوان راهی برای تخلیه انرژی جوانان و ایجاد فضایی از شور و نشاط آیینی تلقی می شدند. این اعمال، گرچه ممکن است به نظر مخرب بیایند، اما بخشی از سنت پذیرفته شده جشن بودند و به ندرت با عواقب جدی همراه می شدند. این شیطنت ها همچنین می توانستند به عنوان یک آزمون برای جامعه عمل کنند و نشان دهند که در این شب خاص، قوانین معمول اجتماعی تا حدودی معلق می شوند و فضای آزادی و بی بندوباری کنترل شده ای فراهم می آید.

ایوان کوپالا در اوکراین مدرن: احیای سنت ها و جشن های معاصر

با وجود قرن ها تغییرات اجتماعی، سیاسی، و مذهبی، جشن ایوان کوپالا همچنان در اوکراین زنده و پویا باقی مانده است. در دهه های اخیر، شاهد احیای چشمگیر سنت ها و برگزاری جشن های معاصر این آیین کهن هستیم. در شهرهای بزرگ اوکراین، به ویژه در کی یف، پایتخت این کشور، مراسم ایوان کوپالا با شکوه و جلوه ای مدرن برگزار می شود. تصاویری که از خبرگزاری هایی مانند آناتولی منتشر می شوند، نشان می دهند که هزاران نفر از شهروندان اوکراین، با پوشیدن لباس های رنگی سنتی، در کنار رودخانه ها و در فضای باز گرد هم می آیند تا به رقص و پایکوبی بپردازند، از روی آتش بپرند، و گل های وحشی را جمع آوری کنند.

سازمان های فرهنگی و جشنواره ها نقش بسیار مهمی در حفظ و ترویج این آیین ها ایفا می کنند. آن ها با سازماندهی رویدادهای عمومی، کارگاه های ساخت تاج گل، و اجراهای موسیقی و رقص فولکلور، اطمینان حاصل می کنند که نسل های جدید نیز با این میراث فرهنگی آشنا شوند و آن را ادامه دهند. این تلاش ها نه تنها به حفظ هویت فرهنگی کمک می کند، بلکه ایوان کوپالا را به یک رویداد گردشگری فرهنگی جذاب تبدیل کرده است. گردشگران داخلی و خارجی بسیاری برای تجربه این جشن منحصر به فرد به اوکراین سفر می کنند تا شاهد ترکیب شور و هیجان باستانی با فضای معاصر باشند.

با این حال، جشن های مدرن ایوان کوپالا تفاوت هایی نیز با آیین های اصیل و تاریخی خود دارند. در جشن های امروزی، جنبه های ماورایی و اعتقادات به ارواح شیطانی و جادوگران کمرنگ تر شده است. اگرچه نمادها و اعمال همانند گذشته هستند (آتش، آب، تاج گل)، اما تفسیر و هدف آن ها بیشتر بر جنبه های تفریحی، اجتماعی، و زیبایی شناختی متمرکز شده است. مردم بیشتر به دنبال تجربه یک رویداد فرهنگی سرگرم کننده، فرصتی برای ارتباط با طبیعت و دوستان، و شرکت در یک سنت کهن هستند تا انجام آیین های جادویی به معنای واقعی. این تغییر در تأکید، نشان دهنده تکامل جشن و سازگاری آن با جامعه مدرن است، در حالی که هسته اصلی هویت آن همچنان حفظ شده است. ایوان کوپالا در اوکراین مدرن، نمادی از توانایی یک فرهنگ برای نگاه به گذشته و همزمان گام نهادن در آینده است.

دیدگاه کلیسا نسبت به ایوان کوپالا در اوکراین

روابط میان کلیسای مسیحی و جشن ایوان کوپالا در اوکراین، همواره پیچیده و گاهی اوقات متناقض بوده است. از زمان ورود مسیحیت به سرزمین های اسلاوی، کلیسای ارتدوکس با چالش بزرگی در برابر آیین های بت پرستی روبرو شد که عمیقاً در زندگی مردم ریشه دوانده بودند. در قرون وسطی، کلیسا اغلب این رسوم و بازی ها را «شیطانی» و «کفرآمیز» تلقی می کرد و تلاش می کرد آن ها را ممنوع یا حداقل مسیحی سازی کند.

مواضع تاریخی کلیسا

مواضع تاریخی کلیسای ارتدوکس اوکراین در قبال جشن هایی با ریشه های بت پرستی، از جمله ایوان کوپالا، معمولاً با مخالفت و محکومیت همراه بوده است. یکی از قدیمی ترین مستندات این مخالفت ها، پیام «هگومن پامفیل» (Pamphil)، رئیس صومعه یلیزاروف، در سال ۱۵۰۵ به حاکم و مقامات پسکوف است. وی در این نامه، «بازی های بت پرستی» ساکنان پسکوف را در شب میلاد یحیی تعمیددهنده به شدت محکوم می کند. پامفیل توصیف می کند که چگونه در این شب مقدس، تقریباً تمام شهر به شورش می پردازند و در روستاها با طبل، فلوت، گیتار و انواع موسیقی شیطانی، همراه با دست زدن و رقص، زنان و دختران با حرکات سر و فریادهای وحشتناک، به آوازهای شیطانی و زشت می پردازند. او این اعمال را به «وسوسه بزرگ» برای مردان و جوانان و «انحراف» برای زنان و دختران متأهل نسبت می دهد.

علاوه بر این، در «استوگلاو» (Stoglav)، مجموعه ای از تصمیمات شورای کلیسایی سال ۱۵۵۱، نیز شاهد محکومیت جشن و شادمانی های شب کوپالا هستیم که ریشه در «بت پرستی هلنی» دارد. استوگلاو به صراحت می گوید که بسیاری از مسیحیان ارتدوکس، از سر سادگی و جهل، در اعمال شیطانی هلنیستی شرکت می کنند و در شب و روز جشن میلاد یحیی تعمیددهنده، مردان، زنان و کودکان در خانه ها و خیابان ها با انواع بازی ها، شور و هیجان زیاد، آواز و رقص شیطانی و نوشیدن زیاد، هیاهو به پا می کنند. این اسناد نشان می دهند که کلیسا در طول تاریخ، ایوان کوپالا را به عنوان یک تهدید برای ایمان مسیحی تلقی کرده و همواره به دنبال محدود کردن یا تغییر شکل آن بوده است.

تداوم مخالفت ها و بحث «دوگانگی ایمان»

مخالفت های کلیسا با برخی از آیین های ایوان کوپالا در زمان معاصر نیز ادامه دارد. نمایندگان کنونی کلیسای ارتدوکس اوکراین همچنان بر این باورند که برخی از رسوم این جشن، با تعالیم مسیحیت همخوانی ندارد. آن ها نگرانند که جنبه های بت پرستی جشن، ایمان مردم را تضعیف کند یا آن ها را به سمت خرافات سوق دهد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۳، به درخواست کلیسای ارتدوکس روسیه، جشن های کوپالا و روز نپتون در منطقه روسوشانسکی در وورونژ (روسیه) ممنوع شد که نشان دهنده تداوم حساسیت های مذهبی نسبت به این جشن هاست.

با این حال، پدیده ای به نام «دوگانگی ایمان» (Dvoeverie) در جامعه اوکراین و سایر جوامع اسلاوی، بحث برانگیز و در عین حال واقعیت موجود است. هیِرومونک «یُو» (Hieromonk Iov) در پاسخ به سؤالی درباره «تلفیق» جشن های مسیحی و بت پرستی، دیدگاهی ارائه می دهد که این پدیده را نه «دوگانگی ایمان»، بلکه «ناکامل بودن ایمان» می داند. او معتقد است که تداوم برخی از آداب و رسوم شب کوپالا در میان مردم، نشان دهنده ضعف ایمان است، چرا که بسیاری از افرادی که هرگز در این سرگرمی های بت پرستی شرکت نکرده اند نیز مستعد خرافات و ایده های اساطیری هستند. از دیدگاه او، زمینه ساز این مسئله، «طبیعت سقوط کرده ما، فاسد شده با گناه» است.

این دیدگاه نشان می دهد که کلیسا همچنان به ریشه های بت پرستی ایوان کوپالا با تردید می نگرد، اما در عمل، این جشن به طریقی در فرهنگ اوکراینی همزیستی یافته است. مردم اوکراین اغلب بدون احساس تناقض، هم به کلیسا می روند و هم در جشن های کوپالا شرکت می کنند و عناصر مسیحی و فولکلوریک را در زندگی خود در هم می آمیزند. این همزیستی، نشان دهنده عمق ریشه های فرهنگی ایوان کوپالا و توانایی آن در عبور از محدودیت های مذهبی رسمی و باقی ماندن به عنوان یک نیروی زنده در قلب جامعه اوکراین است.

نتیجه گیری: ایوان کوپالا، قلب تپنده فرهنگ اوکراین

ایوان کوپالا، فراتر از یک جشن محلی، نمادی پرقدرت از هویت فرهنگی اوکراین است که ریشه هایی کهن در اعماق تاریخ اسلاوی و پیشامسیحیت این سرزمین دارد. این جشن با آیین های پرشور آتش، رقص های جادویی، فال گیری های آبی و جمع آوری گیاهان مقدس، تجلی بخش پیوند ناگسستنی انسان با طبیعت و چرخه های کیهانی است. از روزگاران باستان تا عصر مدرن، ایوان کوپالا توانسته است در برابر دگرگونی های اجتماعی و مذهبی مقاومت کند و همچنان به عنوان یک میراث زنده، در قلب مردم اوکراین جای گیرد.

ادغام هوشمندانه این آیین های باستانی با جشن میلاد یحیی تعمیددهنده مسیحی، به ایوان کوپالا ماهیتی دوگانه بخشیده است که خود نمایانگر «دوگانگی ایمان» و توانایی فرهنگ اوکراینی در جذب و تلفیق عناصر مختلف است. با وجود تلاش های تاریخی و معاصر کلیسا برای محدود کردن جنبه های بت پرستی آن، این جشن همچنان به حیات خود ادامه می دهد و هر ساله هزاران نفر را برای شرکت در مراسم آن، از شهرهای بزرگ مانند کی یف تا روستاهای دورافتاده پولیسیا، گرد هم می آورد.

ایوان کوپالا نه تنها برای علاقه مندان به تاریخ، مردم شناسی و فولکلور، بلکه برای گردشگران و تمامی کسانی که به دنبال درک عمیق تری از روح و میراث فرهنگی اوکراین هستند، جذابیت های منحصر به فردی دارد. این جشن فرصتی بی نظیر برای تجربه سنت های اصیل، درک باورهای کهن، و مشاهده نمادی زنده از ارتباط تنگاتنگ مردم اوکراین با طبیعت و گذشته خود است. ایوان کوپالا، همچون آتشی فروزان در شب انقلاب تابستانی، یادآور جادو، امید، و حیات در دل فرهنگ اوکراین است و برای همیشه به عنوان قلب تپنده این سرزمین باقی خواهد ماند.