ارث همسر از زن

مرد (شوهر) در نظام حقوقی ایران، تحت شرایط خاص و بر اساس عقد نکاح دائم، از همسر متوفی خود ارث می برد. این حق ارث بری شامل سهم مشخصی از کلیه اموال منقول و غیرمنقول زن می شود و میزان آن بستگی به وجود یا عدم وجود فرزند برای زن متوفی دارد. آگاهی دقیق از این قوانین برای حفظ حقوق و جلوگیری از بروز اختلافات ضروری است.

شناخت دقیق قوانین مربوط به ارث همسر از زن (شوهر از زوجه) در حقوق ایران، از اهمیت بالایی برخوردار است. این موضوع نه تنها به حفظ حقوق قانونی افراد کمک می کند، بلکه می تواند از بروز سوءتفاهم ها و اختلافات خانوادگی پس از فوت همسر جلوگیری به عمل آورد. پیچیدگی های مرتبط با انواع نکاح، طلاق و وجود سایر وراث، بر اهمیت مطالعه و درک عمیق این حوزه می افزاید. این راهنمای جامع تلاش دارد تا با بررسی تمامی جنبه های قانونی، شرایط، موانع و نحوه محاسبه سهم الارث، تصویر روشنی از این مقررات ارائه دهد تا افراد بتوانند با آگاهی کامل، اقدامات لازم را در این زمینه انجام دهند و از تضییع حقوق خود یا دیگران پیشگیری نمایند.

مبانی قانونی ارث شوهر از زن در حقوق ایران

قانون مدنی ایران، ارث بری را بر پایه دو نوع خویشاوندی اصلی بنا نهاده است: خویشاوندی نسبی (از طریق خون) و خویشاوندی سببی (از طریق ازدواج). رابطه زناشویی، که نمونه بارز خویشاوندی سببی است، مبنای حق توارث میان زوجین را تشکیل می دهد.

۱.۱. تعریف رابطه سببیت در ارث

خویشاوندی سببی به معنای ارتباطی است که از طریق عقد ازدواج شکل می گیرد و بر اساس آن، زن و شوهر به عنوان دو وارث سببی از یکدیگر ارث می برند. این رابطه، برخلاف خویشاوندی نسبی که از تولد نشأت می گیرد، با وقوع عقد نکاح آغاز و با پایان آن (مانند طلاق بائن و انقضای عده) یا فوت یکی از زوجین، تغییر ماهیت می دهد. قانون ارث، برای زوجین جایگاه ویژه ای قائل است و آن ها را همواره در کنار وراث نسبی (در صورت وجود) یا به تنهایی (در صورت نبود وراث نسبی) جزء وراث قرار می دهد.

۱.۲. ماده ۹۴۰ قانون مدنی و شرط نکاح دائم

ماده ۹۴۰ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: زوجین که علقه زوجیت آن ها دائم باشد و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می برند. این ماده قانونی، سنگ بنای حق ارث همسر از زن و بالعکس را تشکیل می دهد و یک شرط اساسی را برای آن لازم می داند: «دائمی بودن عقد نکاح». بنابراین، تنها در صورتی که ازدواج به صورت دائم ثبت شده باشد، حق توارث برای زوجین برقرار می شود. این شرط اهمیت ویژه ای دارد، چرا که ماهیت و آثار حقوقی عقد موقت (صیغه) از عقد دائم متفاوت است و یکی از این تفاوت های کلیدی، عدم توارث در عقد موقت است مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد که البته این شرط خلاف مقتضای ذات عقد است و اعتبار حقوقی ندارد.

۱.۳. پاسخ به سوال اساسی: آیا مرد از زن ارث می برد؟

پاسخ به این پرسش، قاطعانه و بدون ابهام بله است. مرد (شوهر) در قانون ایران، از همسر متوفی خود ارث می برد. این حق، یک حق قانونی و شرعی است که مبنای آن عقد نکاح دائم و زنده بودن زوجین در لحظه فوت دیگری است. سهم الارث مرد از همسر خود یک «فرض» محسوب می شود؛ یعنی مقداری مشخص از ترکه که در هر حال به او تعلق می گیرد و بر سهم سایر وراث مقدم است. تنها در صورت وجود موانع قانونی که در بخش بعدی به آن پرداخته می شود، این حق ساقط می گردد.

۱.۴. تفاوت ارث مرد از زن با ارث زن از مرد

هرچند اصل ارث بری برای هر دو زوجین وجود دارد، اما تفاوت های جزئی در نحوه و میزان آن مشاهده می شود. یکی از مهم ترین تفاوت ها که در گذشته وجود داشت، محدودیت ارث بردن زن از اموال غیرمنقول (مانند زمین و خانه) بود که زن تنها از قیمت آن ارث می برد، نه از عین مال. اما طبق قوانین جدید، زن از عین تمامی اموال منقول و غیرمنقول شوهر ارث می برد. در مقابل، مرد همواره از عین تمامی اموال منقول و غیرمنقول همسر متوفی خود ارث می برد و هیچ محدودیتی در این زمینه وجود ندارد. این تفاوت ها نشان دهنده لزوم توجه به جزئیات قانونی در هر یک از این موارد است.

موانع قانونی ارث بردن مرد از همسر متوفی

با وجود اینکه حق ارث بری برای شوهر از همسر متوفی یک قاعده کلی است، اما موانعی قانونی نیز وجود دارند که در صورت تحقق آن ها، این حق ساقط می شود یا از آن جلوگیری می گردد. شناخت این موانع برای درک کامل موضوع ضروری است.

۲.۱. عدم وجود نکاح دائم

۲.۱.۱. نکاح موقت (صیغه)

همانطور که در ماده ۹۴۰ قانون مدنی تأکید شد، شرط اصلی ارث همسر از زن، دائمی بودن عقد نکاح است. بر این اساس، در نکاح موقت (صیغه)، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. این قاعده، یک حکم آمره تلقی می شود و حتی اگر طرفین در ضمن عقد موقت، شرط توارث را گنجانده باشند، این شرط خلاف مقتضای ذات عقد تلقی شده و معتبر نیست و فاقد اثر حقوقی است. بنابراین، در صورت فوت زن در طول مدت عقد موقت، شوهر هیچ سهمی از اموال او نخواهد داشت.

۲.۱.۲. طلاق بائن و انقضای عده

در صورتی که رابطه زوجیت از طریق طلاق بائن به پایان رسیده باشد و مدت عده نیز منقضی شده باشد، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. طلاق بائن به نوعی از طلاق گفته می شود که در آن امکان رجوع از سوی مرد در طول عده وجود ندارد (مانند طلاق خلع و مبارات). پس از اتمام عده طلاق بائن، رابطه زوجیت به طور کامل قطع شده و دیگر هیچ ارتباط حقوقی بین طرفین، از جمله حق توارث، باقی نمی ماند. این موضوع در ماده ۹۴۳ قانون مدنی نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

۲.۲. سایر موانع عمومی ارث

علاوه بر موانع خاص مربوط به رابطه زوجیت، برخی موانع عمومی ارث نیز وجود دارند که می توانند مانع از ارث بردن شوهر از همسر متوفی گردند. این موانع شامل موارد زیر است:

• قتل مورث (همسر): اگر شوهر، عمداً همسر خود را به قتل برساند، از ارث او محروم می شود. این قاعده برای جلوگیری از انتفاع قاتل از جرم خود وضع شده است.
• کفر: طبق اصول فقهی و قانون مدنی ایران، کافر از مسلمان ارث نمی برد. اگر شوهر کافر و همسر متوفی او مسلمان باشد، شوهر از ارث محروم می شود.
• لعان: لعان، سوگندهایی است که در موارد خاصی مانند نسبت زنا به همسر یا نفی ولد، میان زن و شوهر رد و بدل می شود و منجر به حرمت ابدی و عدم توارث میان آن ها می گردد.
• ولد زنا: فرزند حاصل از زنا از پدر و مادر و اقوام آن ها ارث نمی برد. هرچند این مورد بیشتر به وراث نسبی مربوط می شود، اما به عنوان یکی از موانع عمومی ارث ذکر می گردد.
• فقدان حیات در زمان فوت مورث: شرط اصلی ارث بری، زنده بودن وارث در زمان فوت مورث است. اگر شوهر قبل از همسرش فوت کرده باشد، او وراث همسرش محسوب نمی شود.

موانع فوق الذکر، از جمله مهم ترین عواملی هستند که می توانند حق ارث همسر از زن را تحت الشعاع قرار داده و مانع از تحقق آن گردند. لذا، بررسی دقیق هر یک از این شرایط در هنگام تقسیم ترکه ضروری است.

نحوه محاسبه سهم ارث شوهر از زن (سناریوهای دقیق و کاربردی)

میزان سهم الارث شوهر از همسر متوفی، بسته به وجود یا عدم وجود فرزندان برای زن، متفاوت است. قانون مدنی ایران این حالات را به دقت تعیین کرده است که در ادامه به تفصیل بررسی می شود.

۳.۱. در صورت عدم وجود فرزند برای زن متوفی

قاعده کلی: یک دوم (نصف) از تمام ترکه

اگر زن فوت کند و هیچ فرزندی (اعم از فرزندان نسبی، حتی از ازدواج های قبلی خود زن) نداشته باشد، سهم الارارث شوهر از تمام ترکه همسرش، یک دوم (نصف) خواهد بود. این سهم به عنوان فرض برای شوهر تعیین شده است.

مثال: زن فوت می کند و ورثه او فقط شوهر و پدر و مادرش هستند. در این حالت، شوهر یک دوم (نصف) از کل اموال متوفی را به ارث می برد. باقیمانده ترکه بین پدر و مادر (و سایر وراث طبقاتی در صورت وجود) طبق سهم الارث قانونی آن ها تقسیم می شود.

حالت خاص: شوهر تنها وارث است

اگر زن فوت کند و تنها وارث او شوهر باشد (یعنی نه فرزندی داشته باشد و نه پدر و مادر یا سایر وراث نسبی)، سهم الارث شوهر تمامی ترکه خواهد بود. در این حالت، ابتدا یک دوم از اموال به عنوان فرض به شوهر تعلق می گیرد و مابقی ترکه نیز به قاعده «رد» (یعنی بازگشت سهم باقیمانده به تنها وارث) به او منتقل می شود. این وضعیت نشان می دهد که شوهر در صورت نبود سایر وراث، می تواند تمامی اموال همسر متوفی خود را به ارث ببرد.

سهم الارث شوهر از همسر متوفی، در صورت عدم وجود فرزند برای زن، یک دوم (نصف) از تمامی ترکه است و در صورت تنها وارث بودن، تمام ترکه به او می رسد.

۳.۲. در صورت وجود فرزند یا نوه (اولاد بلاواسطه یا باواسطه) برای زن متوفی

قاعده کلی: یک چهارم از تمام ترکه

چنانچه زن متوفی دارای فرزند یا نوه باشد، سهم الارث شوهر از تمام ترکه همسرش به یک چهارم کاهش می یابد. فرزند در این سیاق شامل فرزندان نسبی (خونی) زن می شود، فارغ از اینکه این فرزندان از ازدواج با همین شوهر باشند یا از ازدواج های قبلی او. وجود حتی یک فرزند نیز سهم شوهر را به یک چهارم تقلیل می دهد.

توضیح: این فرزندان می توانند فرزندان مستقیم (بلاواسطه) یا نوادگان (باواسطه) باشند. همچنین، این فرزندان صرفاً فرزندان نسبی (خونی) زن محسوب می شوند و فرزندان همسر از ازدواج های قبلی خود مرد، در این محاسبه تأثیری ندارند و جزو فرزندان زن متوفی به شمار نمی آیند.

مثال: زن فوت می کند و ورثه او شوهر و یک یا چند فرزند هستند. در این حالت، شوهر یک چهارم از کل اموال را به ارث می برد. باقیمانده ترکه بین فرزندان و سایر وراث (در صورت وجود) طبق قواعد ارث تقسیم می شود.

مثال: زن فوت می کند و ورثه او شوهر، فرزندان و پدر و مادرش هستند. سهم شوهر یک چهارم ثابت باقی می ماند و باقیمانده میان فرزندان و پدر و مادر طبق قواعد طبقات ارث تقسیم می شود.

۳.۳. تأثیر وجود سایر ورثه بر سهم شوهر

مهم است که بدانیم سهم الارث شوهر (چه یک دوم و چه یک چهارم) به عنوان یک فرض و سهم ثابت در نظر گرفته می شود و همواره مقدم بر سهم سایر وراث طبقاتی (مانند پدر، مادر، فرزندان، خواهر و برادر) از ترکه است. به عبارت دیگر، ابتدا سهم شوهر از کل ترکه کسر می شود و سپس باقیمانده ترکه بر اساس قواعد طبقات ارث و میزان سهم هر وارث، میان سایر وراث تقسیم می گردد. این مسئله نشان دهنده جایگاه ویژه زوجین در قانون ارث ایران است که سهم آن ها پیش از سایر خویشاوندان تعیین می گردد.

۳.۴. نحوه محاسبه در صورت تعدد زوجات (برای متوفی مرد)

این بخش در مورد ارث همسر از زن کاربردی ندارد، زیرا در قانون ایران تعدد زوجات تنها برای مرد مجاز است و یک زن نمی تواند همزمان چندین شوهر داشته باشد. لذا، فرض بر این است که زن متوفی تنها یک شوهر دارد. بررسی ارث بری در صورت تعدد زوجات (برای متوفی مرد) موضوع مقاله دیگری است و در این مجال، فقط به جهت شفاف سازی و تفکیک موضوع اصلی اشاره شد.

بررسی شایعه قانون جدید ارث مرد از زن

گاهی اوقات در محاورات عمومی و فضای مجازی، شایعاتی مبنی بر تغییر یا تصویب قانون جدید ارث مرد از زن مطرح می شود که موجب ابهام و سردرگمی افراد می گردد. لازم است در این خصوص شفاف سازی دقیقی صورت پذیرد.

توضیح قاطعانه عدم تصویب قانون جدید در خصوص سهم الارث مرد از زن

باید به صراحت و قاطعانه اعلام کرد که هیچ قانون جدیدی مبنی بر تغییر سهم الارث مرد از همسر متوفی خود در حقوق ایران به تصویب نرسیده است. کلیه قوانین مربوط به ارث همسر از زن، کماکان بر اساس مقررات مندرج در کتاب ارث قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، به ویژه مواد ۹۴۰ تا ۹۴۵ قانون مدنی، پابرجا هستند. این مواد قانونی، به تفصیل شرایط، موانع و میزان سهم الارث زوجین را تعیین کرده اند.

استناد به پایداری و ثبات قوانین ارث بر اساس فقه و قواعد آمره در قانون مدنی ایران

قوانین ارث در ایران، ریشه های عمیقی در فقه اسلامی دارند و بر پایه قواعد آمره (قواعدی که توافق بر خلاف آن ها ممکن نیست) استوار هستند. این قواعد، از جمله احکام ثابت شرعی محسوب می شوند که تغییر آن ها به سادگی و بدون مبانی فقهی محکم امکان پذیر نیست. نظام حقوقی ایران، با الهام از مبانی فقه شیعه، در تدوین این قوانین به گونه ای عمل کرده که از ثبات و پایداری بالایی برخوردار باشند. لذا، تا زمانی که مراجع قانون گذاری و فقهای شورای نگهبان، بر اساس دلایل محکم فقهی و حقوقی، ضرورتی برای بازنگری در این احکام نبینند، تغییر اساسی در آن ها بعید به نظر می رسد.

علت رواج این شایعه و شفاف سازی کامل

شایعه قانون جدید ارث اغلب از سوءبرداشت یا عدم اطلاع کافی از تغییرات صورت گرفته در بخش های دیگر قانون ارث، به خصوص ارث زن از مرد، ناشی می شود. در گذشته، زن تنها از قیمت اموال غیرمنقول شوهر ارث می برد، نه از عین آن. اما با اصلاحیه قانون مدنی (تبصره ذیل ماده ۹۴۶ و ماده ۹۴۷ مکرر)، این محدودیت برداشته شد و زن نیز از عین تمامی اموال منقول و غیرمنقول شوهر ارث می برد. این تغییر مهم، ممکن است در اذهان عمومی با قانون جدید ارث برای هر دو زوجین اشتباه گرفته شود. در حالی که این اصلاحیه صرفاً به نفع زنان و در راستای رفع تبعیض از آن ها صورت گرفته و هیچ تغییری در سهم الارث مرد از زن ایجاد نکرده است. بنابراین، هرگونه ادعای مبنی بر تغییر سهم الارث مرد از همسر متوفی، صرفاً یک شایعه بوده و فاقد وجاهت قانونی است.

ارث شوهر از انواع اموال زن

مرد (شوهر) از همسر متوفی خود، از تمامی انواع اموال باقی مانده از او ارث می برد. این موضوع شامل اموال منقول و غیرمنقول، پس از کسر دیون و اجرای وصایای متوفی، می شود.

۵.۱. ارث از اموال منقول و غیرمنقول

برخلاف محدودیت هایی که در گذشته برای ارث بردن زن از اموال غیرمنقول وجود داشت، مرد از عین تمامی اموال همسر متوفی خود ارث می برد. این بدین معناست که سهم الارث شوهر (یک دوم یا یک چهارم) به صورت مستقیم از خود مال (چه منقول و چه غیرمنقول) به او تعلق می گیرد و نه فقط از قیمت آن.

• اموال منقول: شامل تمامی دارایی هایی است که قابلیت جابجایی دارند، مانند پول نقد، حساب های بانکی، سهام، اوراق بهادار، خودرو، جواهرات، لوازم منزل و هر شیء دیگری که قابل انتقال باشد.
• اموال غیرمنقول: شامل دارایی هایی است که قابلیت جابجایی ندارند و به زمین ثابت هستند، مانند زمین، خانه، آپارتمان، مغازه، باغ و سایر مستغلات.

در نتیجه، ارث همسر از زن به هیچ وجه از نظر نوع مال محدود نمی شود و سهم مشخص شده قانونی، از کل ماترک (اعم از منقول و غیرمنقول) محاسبه و به شوهر تحویل داده می شود.

۵.۲. تأثیر دیون و وصایای متوفی بر ماترک

ماترک یا ترکه، به مجموع دارایی ها، حقوق و تعهدات مالی است که از متوفی (در اینجا، زن) به جای می ماند. اما قبل از تقسیم ارث میان وراث، لازم است که برخی تعهدات و حقوق از این ماترک کسر یا پرداخت شوند:

• اولویت پرداخت دیون: اولین اقدامی که باید صورت گیرد، پرداخت کلیه دیون و بدهی های زن متوفی است. این دیون می تواند شامل مهریه، نفقه معوقه، وام ها، اقساط، بدهی به اشخاص حقیقی و حقوقی و هرگونه تعهد مالی دیگری باشد. وراث تنها پس از پرداخت دیون، می توانند نسبت به تقسیم باقیمانده ترکه اقدام کنند.
• اجرای وصیت (تا ثلث): اگر زن متوفی وصیت نامه قانونی تنظیم کرده باشد، وصایای او تا یک سوم (ثلث) از کل دارایی هایش پس از پرداخت دیون، باید اجرا شود. وصیت نامه برای بیش از ثلث، نیازمند اجازه وراث است. سهم الارث شوهر و سایر وراث، از باقیمانده ترکه پس از کسر دیون و اجرای وصیت (در حد ثلث) محاسبه و پرداخت می گردد.

مفهوم ماترک (دارایی خالص پس از کسر بدهی ها و وصایا): آنچه که در نهایت بین وراث تقسیم می شود، در واقع ماترک خالص است. یعنی ابتدا دیون متوفی پرداخت می شود، سپس وصیت او تا میزان ثلث اجرا می گردد و پس از آن، باقیمانده دارایی (که ماترک خالص نامیده می شود) میان وراث از جمله شوهر، طبق سهم الارث قانونی آن ها تقسیم می شود.

پرداخت دیون و اجرای وصایا (تا ثلث) مقدم بر تقسیم ارث است و سهم الارث شوهر از ماترک خالص زن متوفی محاسبه می شود.

ارث در شرایط خاص طلاق و نکاح

وضعیت حقوقی رابطه زوجیت در زمان فوت، به طور مستقیم بر حق ارث همسر از زن تأثیرگذار است. بررسی این شرایط خاص، به ویژه در موارد طلاق، از اهمیت بالایی برخوردار است.

۶.۱. ارث شوهر از زن در طلاق رجعی

طلاق رجعی، نوعی از طلاق است که در طول مدت عده آن، مرد حق رجوع (بازگشت به زندگی مشترک بدون نیاز به عقد مجدد) را دارد. اگر زن در دوران عده طلاق رجعی فوت کند، شوهر از او ارث می برد. همین قاعده نیز در صورت فوت شوهر در دوران عده طلاق رجعی، برای زن جاری است. مدت عده طلاق رجعی معمولاً سه طهر (سه دوره پاکی از عادت ماهانه) است. در تمام این مدت، رابطه زوجیت به طور کامل منقطع نشده و آثار حقوقی خاص خود را دارد که یکی از آن ها، حق توارث است.

۶.۲. ارث شوهر از زن در طلاق بائن

در طلاق بائن، مرد حق رجوع در طول عده را ندارد. اگر فوت زن پس از جاری شدن طلاق بائن و انقضای مدت عده رخ دهد، حق توارث میان زن و شوهر به طور کامل از بین می رود و شوهر هیچ سهمی از اموال زن متوفی نخواهد داشت. این قاعده در ماده ۹۴۳ قانون مدنی تصریح شده است. حتی اگر فوت در طول عده طلاق بائن نیز اتفاق افتد، به دلیل عدم حق رجوع، توارث صورت نمی گیرد، مگر در یک استثناء خاص که در ادامه توضیح داده می شود.

۶.۳. طلاق در دوران بیماری و فوت در مدت یک سال

قانون مدنی برای یک وضعیت خاص در ماده ۹۴۴، یک استثنا قائل شده است: اگر شوهر در حال مرض زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد، زوجه از او ارث می برد، اگرچه طلاق بائن باشد و همچنین است اگر زن در همان مرض شوهر خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد، شوهر از او ارث می برد.
این ماده بیان می کند که اگر زن یا شوهر در دوران بیماری که منجر به فوت می شود، دیگری را طلاق دهد و فوت ظرف یک سال از تاریخ طلاق و به دلیل همان بیماری رخ دهد، توارث میان آن ها برقرار خواهد بود، حتی اگر طلاق از نوع بائن باشد. شرط اصلی برای اعمال این ماده، این است که طلاق دهنده (زوج یا زوجه) در حال مرض باشد و فوت به دلیل همان مرض و در بازه زمانی یک ساله اتفاق افتد.

این استثناء قانونی، برای جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی و تضییع حقوق همسر در شرایط بیماری و نزدیک به فوت وضع شده است.

مراحل قانونی مطالبه سهم الارث شوهر

پس از فوت همسر، شوهر برای مطالبه سهم الارث خود باید مراحل قانونی مشخصی را طی کند. این مراحل شامل اخذ مدارک، درخواست انحصار وراثت، و در نهایت، تقسیم ترکه است.

۷.۱. اخذ گواهی فوت

اولین گام پس از فوت زن، دریافت گواهی فوت است. این گواهی توسط اداره ثبت احوال صادر می شود و سندی رسمی برای تأیید تاریخ و علت فوت است. این مدرک برای تمامی مراحل بعدی اداری و قضایی، از جمله درخواست گواهی انحصار وراثت، ضروری است.

۷.۲. درخواست گواهی انحصار وراثت

پس از اخذ گواهی فوت، مهم ترین گام قانونی، درخواست گواهی انحصار وراثت است. این گواهی، مشخص کننده وراث متوفی و سهم الارث هر یک از آن ها از نظر قانونی است.

• مدارک مورد نیاز: برای درخواست گواهی انحصار وراثت، مدارک زیر عموماً لازم است:
  1. شناسنامه و کارت ملی متوفی و تمامی وراث.
  2. عقدنامه رسمی زن و شوهر.
  3. گواهی فوت متوفی.
  4. استشهادیه محضری (فرم مخصوصی که باید به امضای تعدادی از افراد مطلع از وراث برسد و توسط دفتر اسناد رسمی گواهی شود).
• مرجع صالح: درخواست گواهی انحصار وراثت باید به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی ارائه شود. شورای حل اختلاف پس از بررسی مدارک و انتشار آگهی در روزنامه (در برخی موارد، بسته به ارزش ترکه)، گواهی انحصار وراثت را صادر می کند.

۷.۳. پرداخت دیون و اجرای وصایای متوفی

همانطور که قبلاً ذکر شد، قبل از تقسیم ترکه، لازم است تمامی دیون و بدهی های زن متوفی پرداخت شود و وصایای او (تا ثلث) به مرحله اجرا درآید. این اقدامات، اولویت دارند و وراث نمی توانند قبل از تسویه این موارد، نسبت به تقسیم اموال اقدام کنند.

۷.۴. تقسیم ترکه

پس از تعیین وراث و سهم الارث آن ها در گواهی انحصار وراثت و تسویه دیون و وصایا، نوبت به تقسیم واقعی ترکه می رسد. تقسیم ترکه به دو صورت امکان پذیر است:

• توافقی: بهترین و کم هزینه ترین راه، توافق تمامی وراث بر سر نحوه تقسیم اموال است. در صورت توافق، می توان با مراجعه به دفتر اسناد رسمی و تنظیم سند تقسیم نامه، سهم هر یک را مشخص و اموال را منتقل کرد.
• از طریق دادگاه: در صورت عدم توافق تمامی وراث بر سر نحوه تقسیم یا وجود اختلافات، هر یک از وراث می تواند با مراجعه به دادگاه، درخواست تقسیم ترکه را مطرح کند. دادگاه پس از بررسی، حکم به تقسیم اموال صادر خواهد کرد. در مواردی که اموال قابلیت تقسیم فیزیکی نداشته باشند (مانند یک خانه کوچک)، دادگاه ممکن است دستور فروش مال و تقسیم بهای آن را صادر کند.

انجام صحیح این مراحل قانونی، ضامن حفظ حقوق شوهر در موضوع ارث همسر از زن و سایر وراث است.

سوالات متداول

اگر زن فقط یک وارث (شوهر) داشته باشد، سهم مرد چقدر است؟

در صورتی که زن متوفی هیچ وارث نسبی (مانند فرزند، پدر، مادر، خواهر و برادر) نداشته باشد و تنها وارث او شوهر باشد، شوهر تمامی ترکه زن را به ارث می برد. ابتدا نصف اموال به عنوان فرض به او می رسد و سپس مابقی (نصف دیگر) نیز به قاعده رد به او تعلق می گیرد.

آیا حقوق بازنشستگی یا مزایای بیمه زن متوفی به شوهر می رسد؟

حقوق بازنشستگی، مستمری و مزایای بیمه عمر زن متوفی، جزو ترکه و ارث محسوب نمی شود. این وجوه تابع قوانین خاص خود (مانند قانون تامین اجتماعی یا قانون بیمه) هستند و به مستمری بگیران و ذینفعان تعیین شده در آن قوانین، از جمله شوهر، فرزندان یا والدین، پرداخت می گردد و ارتباطی با سهم الارث قانونی از ماترک ندارد.

اگر زن وصیت کرده باشد، آیا سهم شوهر تغییر می کند؟

وصیت زن متوفی تا یک سوم (ثلث) از اموال او (پس از کسر دیون) صحیح و نافذ است و بر سهم وراث از جمله شوهر تأثیری ندارد. یعنی ابتدا وصیت تا ثلث اجرا می شود و سپس سهم الارث شوهر (یک دوم یا یک چهارم) از باقیمانده ترکه محاسبه و پرداخت می گردد. اگر وصیت بیش از ثلث باشد، نسبت به مازاد بر ثلث، نیازمند اجازه تمامی وراث از جمله شوهر است.

آیا مرد از مهریه زن فوت شده ارث می برد؟

خیر، مهریه یک دین و بدهی بر عهده مرد است و با فوت زن، این دین از بین نمی رود. مهریه زن پس از فوت او، جزو ترکه وی محسوب شده و به وراث زن، از جمله خود شوهر (اگر جزو وراث باشد)، می رسد. بنابراین، شوهر به عنوان بدهکار مهریه، ابتدا باید آن را به عنوان دین پرداخت کند و سپس اگر خودش جزو وراث زن باشد، سهم الارث خود را از مهریه پرداخت شده (به عنوان جزئی از ترکه) دریافت می کند.

تأثیر بدهی های زن متوفی بر سهم ارث شوهر چیست؟

بدهی های زن متوفی (دیون) باید قبل از تقسیم ارث از کل ماترک پرداخت شود. این بدان معناست که بدهی ها، از ارزش کل اموال زن کسر می شوند و آنچه باقی می ماند، ماترک خالص است که بین وراث، از جمله شوهر، تقسیم می شود. بنابراین، پرداخت بدهی ها به طور مستقیم بر کاهش حجم ماترک و در نتیجه، بر کاهش سهم الارث شوهر و سایر وراث تأثیر می گذارد.

اگر زن مهریه خود را مطالبه نکرده باشد، آیا پس از فوت، مهریه او به وراثش از جمله شوهر ارث می رسد؟

بله، مهریه حق زن است و اگر او در طول حیات خود آن را مطالبه نکرده باشد، پس از فوت، این حق به عنوان یک طلب و جزئی از دارایی های زن، به وراث او منتقل می شود. بنابراین، مهریه جزو ترکه محسوب شده و بین تمامی وراث، از جمله شوهر، طبق سهم الارارث قانونی آن ها تقسیم می گردد. شوهر نیز به عنوان مدیون، ابتدا مهریه را می پردازد و سپس سهم خود را از آن (در قالب ارث) دریافت می کند.

آیا در عقد موقت امکان شرط توارث وجود دارد؟

بر اساس ماده ۹۴۰ قانون مدنی، شرط اصلی توارث، دائمی بودن عقد نکاح است. لذا، در عقد موقت، به طور پیش فرض توارث وجود ندارد. حتی اگر طرفین در ضمن عقد موقت، شرط توارث را قرار دهند، این شرط به دلیل مخالفت با مقتضای ذات عقد موقت و مغایرت با قواعد آمره قانونی، باطل و بی اثر است و حق ارث بری ایجاد نمی کند.

نتیجه گیری

ارث همسر از زن، یکی از مباحث حیاتی و پرچالش در نظام حقوقی ایران است که درک صحیح آن برای تمامی افراد جامعه، به ویژه مردان، خانواده های زن متوفی، و متخصصان حقوقی، ضروری است. قانون مدنی ایران، با تکیه بر مبانی فقهی و قواعد آمره، سهم الارث مشخصی را برای شوهر از همسر متوفی خود در نظر گرفته است که میزان آن به وجود یا عدم وجود فرزند برای زن بستگی دارد (یک دوم در صورت عدم وجود فرزند و یک چهارم در صورت وجود فرزند).

همچنین، تأکید شد که شرط اساسی این حق، دائمی بودن عقد نکاح است و در نکاح موقت یا پس از طلاق بائن و انقضای عده، حق توارث از بین می رود، مگر در موارد استثنائی مانند فوت در دوران عده طلاق رجعی یا فوت در حال مرض در شرایط خاص. شایعات مربوط به قانون جدید ارث مرد از زن نیز کاملاً بی اساس بوده و قوانین مربوط به این حوزه از ثبات بالایی برخوردارند. در نهایت، پیش از هرگونه اقدام در زمینه تقسیم ترکه، مشاوره با وکیل یا مشاور حقوقی متخصص در امور ارث، به منظور جلوگیری از تضییع حقوق و بروز اختلافات، قویاً توصیه می شود.