آداب و رسوم چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری، جشنی باستانی است که در شب آخرین سه شنبه سال برگزار می شود. این آیین کهن، نمادی از پاک سازی، رهایی از بلا و بدبختی، و استقبال از نوزایی و شادکامی بهار است و ریشه های عمیقی در فرهنگ غنی ایرانی دارد.

چهارشنبه سوری یکی از برجسته ترین جشن های پیشا نوروزی در ایران است که نه تنها نمادی از آغاز بهار و تجدید حیات طبیعت، بلکه آیینی عمیق با ریشه های تاریخی و فلسفی محسوب می شود. این جشن که در شب آخرین سه شنبه سال برگزار می گردد، قرن هاست که با شور و هیجان خاصی در میان ایرانیان زنده نگه داشته شده است. درک امروزین از چهارشنبه سوری ممکن است گاهی با نمایش های پرخطر و مخرب همراه باشد، اما ریشه های اصیل آن سرشار از معانی نمادین و آداب نیکوست که به پاکیزگی، سلامتی و شادکامی پیوند خورده اند. این مقاله به بررسی عمیق تاریخچه، فلسفه، و آداب و رسوم کهن و متنوع چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران می پردازد تا ابعاد فرهنگی و غنای این میراث باستانی را روشن سازد و تمایز آن را از رفتارهای ناایمن امروزی آشکار کند.

چهارشنبه سوری چیست؟ ریشه شناسی و تعریف

چهارشنبه سوری، جشنی ایرانی است که در شب آخرین سه شنبه سال و در آستانه نوروز برگزار می شود. این جشن به عنوان پیشواز بهار و خداحافظی با زمستان سرد شناخته می شود. واژه «چهارشنبه سوری» از دو بخش تشکیل شده است: «چهارشنبه» که به یکی از روزهای هفته اشاره دارد و «سوری» که در مورد معنای آن دو دیدگاه اصلی وجود دارد. برخی پژوهشگران «سور» را به معنای «جشن» و «ضیافت» می دانند و این نامگذاری را به شادی و پایکوبی این شب نسبت می دهند. در مقابل، عده ای دیگر «سور» را شکلی دیگر از واژه «سرخ» می دانند، همانند «گل سوری» به معنای گل سرخ. این دیدگاه بر جنبه نمادین آتش و سرخی و سلامتی تأکید دارد، به ویژه با توجه به کاربرد این واژه در لهجه های محلی مانند «چارشمبه-سرخی» در اصفهان.

فلسفه اصلی این جشن بر پایه دفع بلا، بیماری و بدیمنی استوار است. ایرانیان باستان بر این باور بودند که با برپایی آتش و انجام آداب خاص، می توان نیروهای منفی سال گذشته را از خود دور کرده و با نیروی پاک کننده آتش، سلامتی، شادکامی و نوزایی را برای سال جدید جذب کرد. این جشن در نقاط مختلف ایران با نام های محلی متنوعی شناخته می شود؛ برای نمونه، در اردبیل به «گول چارشمبه»، در گیلان به «گوله-گوله چارشمبه» و در کردستان به «کوله چوارشمبه» معروف است که هر یک نشان دهنده غنای فرهنگی و تنوع اقلیمی این آیین باستانی است.

تاریخچه چهارشنبه سوری: از اعماق تاریخ تا امروز

قدمت جشن چهارشنبه سوری همواره موضوع بحث و پژوهش های بسیاری بوده است. یکی از سوالات اساسی این است که آیا این جشن پیش از اسلام در ایران وجود داشته است؟ برخی پژوهشگران با استناد به این نکته که ایرانیان باستان قبل از ورود اسلام، گاه شماری مبتنی بر هفته (شامل چهارشنبه) نداشته اند و نیز اعتقاد زرتشتیان به مقدس بودن آتش و مکروه شمردن پریدن از روی آن، وجود این جشن به شکل امروزی را در دوران پیش از اسلام مورد تردید قرار می دهند.

با این حال، قدیمی ترین اشاره تاریخی به چهارشنبه سوری در کتاب «تاریخ بخارا» اثر ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (قرن چهارم هجری قمری) یافت می شود. نرشخی در کتاب خود ذکر می کند که در شب سوری، آتشی عظیم افروخته می شد که این رسم از عادت های قدیم بوده است. این اشاره نشان می دهد که این جشن حداقل از دوران سامانیان رواج داشته است.

یکی از مفاهیم مرتبط با این دوره، «پنجه دزدیده» یا «فروردیان» است که به پنج روز پایانی سال در گاه شماری ایرانی باستان اشاره دارد. در این روزها، اعتقاد بر این بود که فروهر (ارواح درگذشتگان) به خانه های خود بازمی گردند. به همین دلیل، آتش افروزی بر بام ها انجام می شد تا فروهرها را به خانه هایشان رهنمون شود و نمادی از نور و روشنایی برای آن ها باشد. این آتش افروزی بر بام خانه ها، آخرین مرحله از آیین های گاهنبار پنجه یا ده روز پایان سال محسوب می شد که ده روز فروردیان یا فروردیگان نام داشت.

در گذشته، افرادی به نام «آتش افروزان» پیام آور این جشن بودند. آن ها چندین روز پیش از نوروز به شهرها و روستاها می رفتند و با برگزاری نمایش های خیابانی، دست افشانی ها، سرودها و آوازهای شورانگیز، مردم را برای این آیین آماده می کردند. هدف اصلی آن ها برگرداندن نیروی فزاینده و نیک به مردم برای غلبه بر غم و افسردگی بود.

ارتباط چهارشنبه سوری با جشن سده نیز قابل تأمل است. جشن سده، جشنی کهن تر است که در میانه زمستان (دهم بهمن ماه) برگزار می شود و فلسفه اصلی آن نیز چیرگی بر سرما و فراخوانی گرماست. هرچند هر دو جشن از عنصر آتش بهره می برند، اما در تاریخ برگزاری، ابعاد و برخی فلسفه ها تفاوت هایی دارند. آتش در جشن سده معمولاً بسیار بزرگ تر و با مشارکت عمومی وسیع تری روشن می شد، در حالی که آتش چهارشنبه سوری بیشتر جنبه فردی و خانوادگی داشته است.

فلسفه و باورهای نهفته در آداب چهارشنبه سوری

آداب و رسوم چهارشنبه سوری سرشار از نمادها و باورهای عمیق هستند که هر یک معنایی خاص در خود نهفته دارند. درک این فلسفه ها به ما کمک می کند تا به عمق فرهنگی این جشن باستانی پی ببریم.

نماد آتش: پاک کنندگی، نور، گرما و نیروی زندگی

آتش در فرهنگ ایرانی و بسیاری از فرهنگ های باستان، جایگاهی ویژه و مقدس دارد. در چهارشنبه سوری، آتش نماد پاک کنندگی است. باور بر این است که آتش می تواند ناپاکی ها، بیماری ها، بدیمنی ها و انرژی های منفی را سوزانده و از بین ببرد. پریدن از روی آتش به معنای عبور از گناهان، آلودگی ها و مشکلات سال گذشته و آغاز سالی نو با جسم و روحی پاک و تندرست است. آتش همچنین نماد نور، گرما و نیروی زندگی است؛ با ورود به سال جدید، امید به روشنایی، حرارت و برکت در زندگی بیشتر می شود.

شعر زردی من از تو، سرخی تو از من: معنای عمیق مبادله بیماری با سرخی

شعر معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» که هنگام پریدن از روی آتش خوانده می شود، قلب فلسفه چهارشنبه سوری را تشکیل می دهد. این عبارت یک دعای باستانی است و بیانگر نوعی مبادله نمادین است. «زردی» استعاره از بیماری، ضعف، رنگ پریدگی، مشکلات و غم های سال گذشته است که به آتش سپرده می شود تا بسوزد و از میان برود. «سرخی» نماد شادابی، سلامتی، تندرستی، شور زندگی و انرژی مثبت است که از آتش گرفته می شود تا سال جدید را با نشاط و قدرت آغاز کنیم. این مبادله به معنای تصفیه و پالایش روحی و جسمی برای ورود به مرحله جدیدی از زندگی است.

مهم ترین و زیباترین فلسفه چهارشنبه سوری، همان شعار باستانی «زردی من از تو، سرخی تو از من» است که تجلی بخش آرزوی سلامتی، شادکامی و دفع بلا از وجود انسان و خانه اوست.

مفهوم رهایی از کهنگی و استقبال از نو: آمادگی برای نوروز

چهارشنبه سوری به عنوان آخرین جشن پیش از نوروز، نقش مهمی در آماده سازی روحی و روانی برای سال جدید ایفا می کند. این جشن با مفهوم رهایی از کهنگی و استقبال از نو پیوند خورده است. سوزاندن بوته ها و وسایل کهنه، شکستن کوزه، و انجام سایر آداب، همگی به نوعی نماد دور ریختن و کنار گذاشتن هر آنچه که کهنه، فرسوده و منفی است و جایگزینی آن با انرژی های تازه و مثبت است. این آمادگی تنها در سطح مادی نیست، بلکه به معنای یک پاکسازی درونی و شروعی دوباره با امید و انگیزه تازه است.

سلامتی و تندرستی: جایگاه این مفهوم در تمامی آداب و رسوم

محور اصلی تمامی آداب و رسوم چهارشنبه سوری، تاکید بر سلامتی و تندرستی است. از پریدن از روی آتش برای دفع بیماری ها گرفته تا پختن آش ابودردا برای شفای بیماران، شکستن کوزه برای دور کردن بدیمنی ها، و خوردن آجیل مشکل گشا برای از بین بردن کینه و حسد؛ همه این اعمال به نوعی به تقویت سلامتی جسمی و روحی و جذب نیروی مثبت برای یک سال خوب و بدون بیماری و بلا مرتبط هستند. این جشن، فرصتی است برای تجدید پیمان با سلامتی و نوزایی، و آمادگی برای شروع فصلی پربار و سرشار از زندگی.

آداب و رسوم اصلی و کهن چهارشنبه سوری: شرح تفصیلی

چهارشنبه سوری نه تنها با آتش افروزی، بلکه با مجموعه ای از آداب و رسوم کهن و پر معنا همراه است که هر یک گوشه ای از باورها و آرزوهای ایرانیان را بازتاب می دهد.

آتش افروزی و پریدن از روی آتش

آتش افروزی اصلی ترین و نمادین ترین آیین چهارشنبه سوری است. مردم در بعدازظهر آخرین سه شنبه سال، بوته های خشک را در تعداد فرد (سه، پنج یا هفت کپه) در حیاط خانه، کوچه ها یا فضاهای باز چیده و با غروب خورشید آن ها را روشن می کنند. سپس مردان، زنان و کودکان از روی شعله ها می پرند و با هر پرش، شعر معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می خوانند. همان طور که پیش تر ذکر شد، این شعر به معنای تبادل بیماری ها و غم های سال گذشته با سرخی و شادابی آتش و درخواست تندرستی برای سال نو است. پس از خاموش شدن آتش، خاکستر آن را جمع آوری کرده و فردی از اعضای خانواده (معمولاً دختری نابالغ) آن را به چهارراهی می برد و به خانه بازمی گردد. در هنگام بازگشت، مکالمه ای نمادین بین او و افراد داخل خانه شکل می گیرد: «کیست؟» «منم.» «از کجا آمده ای؟» «از عروسی.» «چه آورده ای؟» «تندرستی.» و سپس در به روی او گشوده می شود تا تندرستی را به خانه بیاورد. این آیین تاکید بر پاکسازی و استقبال از سلامتی دارد.

کوزه شکنی (کوزه شکستن)

یکی دیگر از آداب مهم چهارشنبه سوری، کوزه شکنی است. این رسم بر پایه این باور استوار است که تمام بلاها، بدیمنی ها و نحسی های سال کهنه به درون کوزه ها منتقل شده و با شکستن آن ها، این نیروهای منفی از خانه و خانواده دور می شوند. در مناطق مختلف ایران، جزئیات این رسم متفاوت بود. برای مثال، در تهران قدیم، چند سکه نو را داخل کوزه می انداختند و سپس آن را از بام خانه به کوچه می انداختند. در خراسان، علاوه بر سکه، مقداری زغال (برای نماد تیرگی و سیاهی) و نمک (برای نماد شوری و بلا) نیز درون کوزه می گذاشتند و هر یک از اعضای خانواده کوزه را به دور سر خود می گرداند تا بدی ها را به آن منتقل کند و سپس آن را می شکستند. برخی منابع نیز بر این باورند که این رسم جنبه بهداشتی نیز داشته است؛ زیرا ظروف سفالین قدیمی که لعاب نداشتند، به سرعت آلوده می شدند و امکان شستشوی کامل آن ها وجود نداشت، بنابراین با پایان سال، آن ها را شکسته و ظروف نو جایگزین می کردند تا بهداشت خانه تضمین شود و همچنین کار سفالگران رونق گیرد.

قاشق زنی

قاشق زنی رسمی جذاب و نمادین در چهارشنبه سوری بود که امروزه کم رنگ تر شده است. در این آیین، دختران و پسران جوان (گاهی نیز بزرگسالان) با پوشاندن چهره خود با چادر یا پارچه، به در خانه های همسایگان می رفتند و با کوبیدن قاشق به کاسه، صاحبخانه را از حضور خود مطلع می کردند. صاحبخانه با شنیدن این صدا، به بیرون می آمد و در کاسه های آن ها آجیل چهارشنبه سوری، شیرینی، شکلات، نقل یا حتی پول می ریخت. ریشه های این رسم به باورهای کهن بازمی گردد که ارواح نیک درگذشتگان در رستاخیز پایان سال به میان زندگان بازمی گردند و به شکل افرادی ناشناس به خانه ها سر می زنند. هدایای دریافتی نماد برکت و یادبود ارواح بود. در برخی مناطق، این خوراکی ها به بیماران داده می شد تا شفا یابند.

فال گوش نشینی و گره گشایی

فال گوش نشینی یکی از رسوم جذاب و مبتنی بر باورهای عامیانه بود که بیشتر توسط دختران و زنان جوان انجام می شد. فردی که نیتی در دل داشت، پس از تاریکی هوا، پشت دیوار یا در کوچه ای می ایستاد و به اولین سخنانی که از رهگذران یا خانه های اطراف می شنید، گوش می داد. سپس بر اساس محتوای آن سخنان (شاد یا غمگین، مثبت یا منفی)، فال خود را تعبیر می کرد و پاسخ نیتش را می گرفت. اگر سخنان امیدبخش بود، فال را نیک می پنداشتند و اگر ناخوشایند، نیت خود را برآورده نشده می دانستند. گره گشایی نیز به نوعی با این رسم مرتبط بود؛ گاهی فردی با گره زدن گوشه لباس یا پارچه، نیت می کرد و اگر سخنی مطابق نیت خود می شنید، گره را باز می کرد و آن را نشانه برآورده شدن حاجت می دانست.

شال اندازی

شال اندازی یا کجاوه اندازی از جمله رسوم شیرین و کهن چهارشنبه سوری است که به ویژه در مناطق روستایی و شهرهایی چون همدان و زنجان رواج داشت. در این آیین، جوانان (معمولاً پسران) با گره زدن چند دستمال حریر یا ابریشم به هم، طنابی بلند و رنگین تهیه می کردند. سپس از راه پشت بام یا از طریق دودکش، سر شال را به داخل خانه ای می انداختند و با سرفه های بلند، صاحبخانه را از حضور خود مطلع می کردند. صاحبخانه نیز که منتظر این رسم بود، هدایایی مانند شیرینی، آجیل چهارشنبه سوری، نان، تخم مرغ، یا حتی سکه در گوشه شال می گذاشت و با یک تکان ملایم به شال انداز علامت می داد که هدیه آماده است. شال انداز نیز شال را بالا می کشید. این رسم گاهی اوقات جنبه ای از خواستگاری غیرمستقیم نیز داشت؛ اگر پسری به دختری علاقه مند بود، به گوشه شال خود گره ای می زد و اگر خانواده دختر موافق بودند، گره را باز می کردند و به مچ دست دختر می بستند و اگر نه، فقط هدایای معمول را در شال می گذاشتند.

آجیل مشکل گشا (آجیل هفت مغز)

آجیل مشکل گشا یا آجیل هفت مغز، بخش جدایی ناپذیری از خوراکی های چهارشنبه سوری است. این آجیل معمولاً شامل پسته، فندق، بادام، نخودچی، کشمش، توت خشک و گاهی خرما یا تخمه ها می شود. باور بر این بود که خوردن این آجیل در شب چهارشنبه سوری، موجب مهربانی، دوری از کینه و رشک و گشایش مشکلات می شود. برخی نیز این آجیل را از دکان روبه قبله خریداری می کردند یا به عنوان نذری برای رفع گرفتاری ها و شفای بیماران، بین اعضای خانواده و همسایگان پخش می کردند. این سنت، بر مفاهیم همبستگی، سخاوت و امید به رفع مشکلات تأکید دارد.

پختن آش ابودردا یا آش بیمار

در برخی مناطق ایران، به خصوص در میان خانواده هایی که بیمار داشتند، پختن «آش ابودردا» یا «آش بیمار» یکی از آداب چهارشنبه سوری محسوب می شد. هدف اصلی از پختن این آش، شفای بیماران و دفع بیماری ها از خانه و خانواده بود. این آش معمولاً از انواع بنشن ها یا با پول جمع آوری شده از قاشق زنی تهیه می شد. پس از پخت، مقداری از آن را به بیمار می دادند و بقیه را بین اعضای خانواده و فقرا و نیازمندان توزیع می کردند. این رسم نمادی از نیکوکاری، همدردی و توسل به نیروهای ماورایی برای شفای بیماران بود.

شاهنامه خوانی و قصه گویی

در گذشته و به خصوص در مناطقی که سنت شفاهی قوی تری داشتند، شاهنامه خوانی و قصه گویی به دور آتش یکی از رسوم شب چهارشنبه سوری بود. بزرگان خانواده، داستان های حماسی شاهنامه فردوسی یا حکایات کهن ایرانی را نقل می کردند. این آیین نه تنها جنبه سرگرمی و آموزش داشت، بلکه به حفظ و انتقال فرهنگ شفاهی و تقویت پیوندهای خانوادگی کمک می کرد. گاهی این قصه گویی ها با موسیقی محلی و خواندن اشعار بهاری همراه می شد و فضایی دلنشین و فرهنگی به جشن می بخشید. این رسم، بازتابی از اهمیت ادبیات و سنت در زندگی مردم ایران زمین است.

ترکه زنی (رسم خاص در برخی مناطق مانند تالش)

ترکه زنی رسمی خاص و جالب است که در برخی مناطق، از جمله در تالش، در بامداد آخرین چهارشنبه سال انجام می شد. در این آیین، سالمندترین فرد خانواده، پیش از طلوع آفتاب از خانه بیرون می رفت و ترکه ای (شاخه باریک و انعطاف پذیر) از درخت یا پرچین مقابل خانه جدا می کرد. سپس با آن ترکه به آرامی بر پشت کودکان و نوجوانان و حتی دیگر اعضای خانواده، به ویژه بیماران، می زد و در حین آن جملاتی نظیر «پیر و خرم بشوی» بر زبان می آورد. پس از آن، همان ترکه را بر پشت دام ها و انبار غله و کندوی عسل نیز می زد. هدف از این رسم، دفع بلا، جذب سلامتی، برکت و شادابی برای افراد، حیوانات و محصولات کشاورزی بود. این آیین نیز مانند سایر رسوم، به نیت رهایی از هرگونه نحوست و استقبال از سالی پر از خیر و برکت انجام می شد.

چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران: تنوع منطقه ای

جشن چهارشنبه سوری در هر گوشه از ایران، رنگ و بوی خاص خود را دارد و با آداب و رسوم منحصربه فردی همراه است که نشان دهنده غنای فرهنگ محلی هر منطقه است.

تهران قدیم

در تهران قدیم، چهارشنبه سوری با شکوه خاصی برگزار می شد. بوته های خشک را از بیابان های اطراف با شتر به شهر می آوردند و در محلات توزیع می کردند. پس از غروب آفتاب، مردم در حیاط خانه ها یا معابر آتش برپا می کردند و از روی آن می پریدند و شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می خواندند. کوزه شکنی نیز از رسوم رایج بود؛ تهرانی ها سکه ای در کوزه های سفالی می گذاشتند و آن را از روی بام به کوچه می انداختند. تا اوایل دوره پهلوی، بسیاری از مردم برای شکستن کوزه به نقاره خانه می رفتند و همزمان با نواختن نقاره، کوزه هایشان را بر زمین می کوبیدند. این سنت ها با رفتارهای پرخطر و مخرب امروزی که عمدتاً با مواد محترقه همراه است، تفاوت اساسی داشت.

شیراز

در شیراز، شهر شعر و ادب، چهارشنبه سوری با آداب ویژه ای برگزار می شد. مردم شیراز در این شب اغلب در سعدیه و حافظیه حضور می یافتند. یکی از رسوم خاص، آب پاشی بر سر و روی یکدیگر از آب حوض های سعدیه و حافظیه یا سایر حوض ها بود که اعتقاد داشتند موجب رفع بلا می شود. در گذشته، زنان برای گشودن بخت و دفع بلا، به حمام هایی می رفتند که آب آن ها از رودخانه سعدیه تأمین می شد. فال گوش نشینی و اسپند دود کردن نیز از دیگر آداب متداول در شیراز بود.

گیلان

در گیلان سرسبز، چهارشنبه سوری با شور و حال خاصی برگزار می شود. علاوه بر آتش افروزی و پریدن از روی آتش برای دفع بلاها، مردم با رقص و آوازهای محلی گرد هم می آیند و شادی می کنند. در برخی مناطق، کودکان با ترقه بازی های ملایم و فشفشه های بی خطر به جشن رونق می بخشند. استفاده از ساقه برنج به عنوان سوخت برای آتش نیز در این منطقه رایج بود.

خراسان

در استان خراسان، چهارشنبه سوری با آیین های کهنی همراه است. مردم آتش های کوچک برپا کرده و از روی آن ها می پرند تا انرژی های منفی را از خود دور کنند. کوزه شکنی نیز از رسوم رایج بود؛ در خراسان، پیش از شکستن کوزه، مقداری زغال (نماد سیاهی و بدیمنی)، نمک (نماد بلا) و سکه در آن می گذاشتند و پس از گرداندن کوزه به دور سر، آن را از بام به کوچه پرت می کردند. آجیل و نبات نیز در این شب میان خانواده ها رد و بدل می شد و نمادی از شیرین کامی و برکت بود. در برخی مناطق، بازی های سنتی مانند «چوگان» نیز در این شب برگزار می شد.

تبریز

در تبریز، چهارشنبه سوری با آداب خاصی همراه بود. در گذشته، به جای پریدن از روی آتش، کودکان و جوانان صبح روز چهارشنبه از روی آب روان می پریدند و جملاتی مانند «آتیل ماتیل چرشنبه، بختیم آچیل چرشنبه» را می خواندند. امروزه آتش بازی و پرش از روی آتش نیز رواج یافته است. کوزه شکنی و فال گوش نشینی نیز از آداب معمول در تبریز بود. تبریزی ها به دیدار اقوام و دوستان می روند و با آجیل و شیرینی پذیرایی می کنند. رسم آب پاشی بر عابرین از بام خانه ها نیز از گذشته رایج بود که ریشه هایی در آداب ساسانیان دارد.

اصفهان

چهارشنبه سوری در اصفهان همواره با شکوه و جامعیت خاصی برگزار می شده است. بیشتر آداب و رسوم کهن از جمله آتش افروزی در معابر، کوزه شکستن، فال گوش نشینی، گره گشایی و شال اندازی در این شهر متداول بود. نام محلی «چارشمبه-سرخی» در اصفهان نیز به همان مفهوم سرخی آتش و سلامتی اشاره دارد و نشان از اهمیت این جشن در فرهنگ مردم اصفهان دارد.

کردستان

در شهرهای کردنشین ایران، چهارشنبه سوری با آداب و رسوم اصیل و هیجان انگیزی همراه است. روشن کردن آتش بر فراز کوه ها و در نقاط مرتفع، یکی از مهم ترین آیین هاست. مردم در کنار آتش های بزرگ، به رقص محلی و پایکوبی می پردازند که نمادی از سپاسگزاری و نیایش است. کردها از دیرباز آتش را مقدس می شمردند و این جشن نیز فرصتی برای گرامیداشت این عنصر اهورایی است. فضای شاد و پرشور رقص و موسیقی محلی، از ویژگی های بارز چهارشنبه سوری در کردستان است.

اهواز

در اهواز نیز همانند دیگر نقاط ایران، چهارشنبه سوری با آتش افروزی برگزار می شود، اما متاسفانه در سال های اخیر با حوادث ناگواری نیز همراه بوده است. مراسم قاشق زنی در این شهر نیز بیشتر توسط کودکان اجرا می شود. برگزاری این جشن در محله های خاص با مشارکت بیشتری همراه است و گاهی منجر به محدودیت های ترافیکی می شود.

کرمان

در کرمان، آداب و رسوم چهارشنبه سوری بیشتر به آتش افروزی و پریدن از روی آتش محدود شده است و دیگر آیین های کهن کمتر رواج دارند. این تغییر نشان دهنده تأثیرات زندگی مدرن و کمرنگ شدن برخی سنت هاست.

یاسوج

وضعیت چهارشنبه سوری در یاسوج، به دلیل استفاده گسترده از مواد محترقه خطرناک، بسیار پرخطر و نگران کننده است و این جشن از حالت سنتی خود خارج شده و به صحنه حوادث ناگوار تبدیل گشته است. این مسئله نیازمند توجه جدی به احیای سنت های اصیل و ایمن است.

قم

در استان قم، به دلیل برخی محدودیت ها، بخش قابل توجهی از مردم جشن چهارشنبه سوری را در خارج از شهر، در فضاهای باز و معمولاً در فاصله چند کیلومتری از بوستان علوی، برگزار می کنند تا بتوانند آداب خود را انجام دهند.

لرستان

در لرستان، جشن چهارشنبه سوری با روشن کردن آتش آغاز می شود. یکی از رسوم خاص این منطقه، روشن کردن آتش در ارتفاعات و سپس غلطاندن آن به پایین با کمک وسایل مختلف است که منظره ای دیدنی و در عین حال هیجان انگیز را ایجاد می کند.

بوشهر

در بوشهر، علاوه بر آتش افروزی و پریدن از روی آتش، رسم جالبی نیز وجود دارد. بوشهری ها پس از پایان مراسم آتش، با قایق از رودخانه عبور می کنند و نحسی این شب را به آب روان می سپارند. این نماد از پاکسازی و دفع بلا از طریق آب جاری است.

اراک و آشتیان

در اراک و آشتیان، در مراسم کوزه شکنی، دانه های جو را نیز درون کوزه می گذاشتند که نمادی از برکت و فراوانی محصولات کشاورزی در سال جدید بود.

تالش

همانطور که پیش تر ذکر شد، در تالش رسم ترکه زنی در بامداد آخرین چهارشنبه سال رواج داشت که شامل زدن ترکه بر پشت افراد و دام ها برای دفع بلا و جذب سلامتی و برکت بود. این رسم با پریدن از روی نهر آب برای پاکسازی و شروع سالی خوش تکمیل می شد.

چهارشنبه سوری امروز: از سنت تا آسیب؟

با نگاهی به سیر تحول چهارشنبه سوری از دوران باستان تا به امروز، شاهد تغییرات قابل توجهی در نحوه برگزاری این جشن هستیم. در حالی که ریشه های این آیین بر مبنای پاکسازی، شادی، سلامتی و دفع بلا استوار بوده است، متاسفانه در دهه های اخیر، شاهد جایگزینی تدریجی آداب اصیل و کهن با رفتارهای پرخطر و مخرب هستیم.

جایگزینی بوته افروزی های ملایم و پریدن از روی آتش های کوچک با استفاده گسترده از مواد محترقه و آتش زای دست ساز و صنعتی، چهره چهارشنبه سوری را دگرگون کرده است. این مواد، که اغلب غیر استاندارد و بسیار خطرناک هستند، هر ساله موجب آسیب های جانی و مالی فراوانی می شوند. آمار بالای سوختگی ها، قطع عضو، و حتی متاسفانه تلفات جانی در شب چهارشنبه سوری، زنگ خطری جدی برای جامعه است و نشان می دهد که این جشن باستانی از اصالت خود فاصله گرفته و به صحنه حوادث ناگوار تبدیل شده است.

آلودگی صوتی ناشی از انفجار ترقه ها و نارنجک ها، ایجاد فضایی خشونت آمیز و پر از تنش، آسیب به مبلمان شهری و دیوارهای ساختمان ها، و سلب آرامش از شهروندان، از دیگر پیامدهای ناخوشایند این تغییر رفتار است. بسیاری از مردم، به ویژه کودکان و سالمندان، در این شب از حضور در خیابان ها و حتی در منازل خود احساس ناامنی می کنند.

ضروری است که نسل کنونی و آینده، با درک صحیح از فلسفه و آداب اصیل چهارشنبه سوری، به ریشه های فرهنگی این جشن بازگردند. شادی مسئولانه، ایمنی و احترام به حقوق دیگر شهروندان، اساس حفظ این میراث گرانبهاست.

لذا، لازم است تلاش جمعی برای بازگرداندن چهارشنبه سوری به روح واقعی آن صورت گیرد. فرهنگ سازی، آموزش نسل جوان درباره ارزش های نهفته در آداب و رسوم کهن، و تشویق به برگزاری جشن به شیوه های سنتی و ایمن، می تواند به حفظ این میراث ماندگار کمک کند. چهارشنبه سوری فرصتی برای شادی جمعی، تجدید قوا و استقبال از بهار است، نه میدانی برای رفتارهای پرخطر و آسیب زا.

نتیجه گیری: پاسداشت میراثی ماندگار

چهارشنبه سوری، بیش از یک جشن ساده، نمادی پر معنا از فرهنگ و هویت غنی ایرانی است. این آیین باستانی که ریشه های آن به اعماق تاریخ می رسد، نه تنها پیشوازی برای نوروز و بهار است، بلکه مراسمی برای پاکسازی روح و جسم، دفع بلاها، و استقبال از سلامتی، شادکامی و نوزایی محسوب می شود. از آتش افروزی و پریدن از روی شعله ها با نوای «زردی من از تو، سرخی تو از من» گرفته تا آیین هایی چون کوزه شکنی، قاشق زنی، فال گوش نشینی، شال اندازی و خوردن آجیل مشکل گشا، هر یک بازتابی از باورهای عمیق و آرزوهای نیک مردم ایران برای سالی پر از خیر و برکت است. آداب و رسوم چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران نیز نشان دهنده تنوع و گستردگی این فرهنگ باشکوه است.

با این حال، تحولات اخیر و گرایش به استفاده از مواد محترقه خطرناک، ماهیت اصیل این جشن را به چالش کشیده و سایه ای از نگرانی بر آن افکنده است. وظیفه نسل حاضر، پاسداشت این میراث گرانبها از طریق درک عمیق فلسفه آن و بازگشت به شیوه های ایمن و سنتی جشن است. حفظ آداب و رسوم چهارشنبه سوری به شکل اصیل و مسئولانه، نه تنها به بقای یک سنت باستانی کمک می کند، بلکه زمینه را برای شادی های پایدار و ایمن فراهم می آورد. با گرامیداشت معانی عمیق این جشن و انتقال صحیح آن به نسل های آینده، می توانیم این نماد پاکسازی و امید را برای همیشه زنده نگه داریم و با شور و نشاط، به استقبال بهار و سال نو برویم.

---