آشنایی با آداب و رسوم مردم قزاقستان

فرهنگ قزاقستان، تبلور تاریخی غنی و تأثیرپذیری از سنت های کوچ نشینی، اسلام و تمدن های مختلف است. این کشور که در قلب آسیای مرکزی قرار دارد، با آداب و رسومی متنوع، هویتی منحصربه فرد را شکل داده است که بازتاب دهنده باورها، ارزش ها و شیوه زندگی مردمان آن در طول قرون متمادی است. شناخت این آداب و رسوم، درکی عمیق از زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی قزاقستان به دست می دهد و برای هرگونه تعامل، از گردشگری تا روابط تجاری، ضروری است. این رسوم، نه تنها میراثی از گذشته اند، بلکه بخش پویایی از زندگی روزمره قزاق ها در دنیای مدرن محسوب می شوند.

مردم قزاق، که سابقه تاریخی آن ها به قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی بازمی گردد، در طول دوران شکل گیری خود با اقوام و فرهنگ های گوناگونی درآمیخته اند. این تعاملات فرهنگی، منجر به پدید آمدن مجموعه ای از آداب و رسوم غنی و متنوع شده که قزاق ها را از نظر فرهنگی در میان مردمان آسیای مرکزی متمایز ساخته است. با وجود گذر از دوران های مختلف تاریخی، از جمله نفوذ شوروی و موج مدرنیزاسیون، مردم قزاق توانسته اند بخش عمده ای از هویت ملی و سنت های دیرین خود را حفظ کنند.

آداب و رسوم قزاقی را می توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد که هر یک جنبه ای از زندگی آن ها را در بر می گیرد:

• آداب و رسوم مرتبط با تربیت کودکان و چرخه زندگی؛
• آداب و رسوم معیشتی و مرتبط با زندگی روزمره (همچون غذا و پوشاک)؛
• آداب و رسوم فرهنگی و اجتماعی (شامل مهمان نوازی، جشن ها و ادبیات).

این تقسیم بندی، چارچوبی برای درک عمیق تر هر یک از این سنت ها فراهم می آورد و نشان می دهد که چگونه هر جنبه از زندگی قزاق ها با این آداب و رسوم گره خورده است. احترام به بزرگان و حس همیاری و کمک به یکدیگر، که در قالب «ژولو» (Zhylu) نمود پیدا می کند، از دیگر ویژگی های برجسته این مردم است که ریشه های عمیق در فرهنگ عشایری و ارزش های اسلامی آن ها دارد.

ریشه های فرهنگی و تاریخی آداب و رسوم قزاق ها

فرهنگ و آداب و رسوم مردم قزاقستان، همچون نگین درخشانی در دل استپ های وسیع آسیای مرکزی، ریشه هایی عمیق در تاریخ و سبک زندگی کوچ نشینی دارد. خاستگاه ملت قزاق به قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی بازمی گردد، دورانی که قبایل مختلف در مناطق استپی گرد هم آمدند و هویتی مشترک را پایه ریزی کردند. این سبک زندگی مبتنی بر کوچ نشینی، تأثیر شگرفی بر شکل گیری رسوم آن ها داشته است، از نحوه تعاملات اجتماعی گرفته تا روش های نگهداری مواد غذایی و ساختار خانواده.

قزاقستان در طول تاریخ، محل تلاقی فرهنگ های مختلف بوده است. ممزوج شدن با اقوام و ملل گوناگون نظیر ترک ها، مغول ها، و روس ها، و همچنین تأثیرات عمیق اسلام، به غنای فرهنگی این سرزمین افزوده است. این ترکیب فرهنگی، تنوع بی نظیری در آداب و رسوم قزاق ها به وجود آورده است. برای مثال، بسیاری از جشن ها و مراسم آن ها، هم ریشه های تنگری (شمنی) دارند و هم با مفاهیم اسلامی درآمیخته اند.

با وجود دوران طولانی تسلط شوروی که تلاش در جهت یکپارچه سازی فرهنگی و از میان بردن سنت های محلی داشت، مردم قزاق توانستند بخش قابل توجهی از آداب و رسوم و هویت ملی خود را حفظ کنند. این پایداری فرهنگی، نشان دهنده عمق و ریشه دار بودن این سنت ها در تار و پود زندگی قزاق ها است. امروزه، قزاقستان با آگاهی کامل از این میراث، در تلاش است تا با حفظ سنت ها در کنار پیشرفت و مدرنیزاسیون، تعادلی هوشمندانه بین گذشته و حال برقرار کند. این آداب و رسوم، نه تنها بازتاب دهنده گذشته ای پرفراز و نشیب هستند، بلکه به عنوان ستون های اصلی هویت ملی در قزاقستان مدرن، نقش حیاتی ایفا می کنند.

آداب و رسوم مربوط به خانواده و چرخه زندگی

خانواده و چرخه زندگی، هسته اصلی فرهنگ و آداب و رسوم قزاق ها را تشکیل می دهد. از بدو تولد تا ازدواج و حتی پس از مرگ، مجموعه ای از مراسم و سنت های کهن، زندگی افراد را در قزاقستان همراهی می کند که هر یک دارای معنا و فلسفه ای خاص است.

تولد و تربیت فرزندان

تولد فرزند، به ویژه پسر، در فرهنگ قزاق از دیرباز اهمیت فراوانی داشته است. این اهمیت ریشه در زندگی عشایری و نیاز به نیروی کار قوی برای دامداری و کشاورزی، و همچنین حفظ شجره نامه و تداوم نسل از طریق مردان دارد. به همین دلیل، جشن ها و مراسم متعددی از بدو تولد تا دوران جوانی برای فرزندان برگزار می شود:

• شیلده خانه (Shilde Khana): این مراسم جشنی است که به مناسبت تولد نوزاد برگزار می شود. خانواده نوزاد، فامیل، اقوام و همسایگان را دعوت کرده و با غذاهای متنوع محلی، از جمله گوشت اسب، از آن ها پذیرایی می کنند. در این مراسم، معمولاً یکی از بزرگان قبیله یا خانواده، نام نوزاد را انتخاب و اعلام می کند.
• مژدگانی و نامگذاری: پس از تولد، خبر مسرت بخش به نزدیکان و اقوام داده می شود و معمولاً با نامگذاری نوزاد همراه است.
• بسیکه سالو (Besike Salu): این مراسم پس از افتادن بند ناف نوزاد، معمولاً بین ۳ تا ۵ روز پس از تولد، برگزار می شود و شامل خواباندن نوزاد در گهواره سنتی است. آرزوی این مراسم، رشد سریع و تبدیل شدن نوزاد به فردی سالم و قوی است.
• کوکونان شوگارو (Koqynan Shoqaru): مراسم چهل روزگی نوزاد است که طی آن، نوزاد در ۴۰ قاشق آب حمام داده می شود و برای اولین بار مو و ناخن او کوتاه می شود. این سنت به منظور تطهیر و تبرک نوزاد انجام می گیرد.
• توساو کسو (Tusau Kesu): این مراسم برای اولین گام برداشتن کودک برگزار می شود. با قطع کردن بند یا نخی که به پای کودک بسته شده، نمادی از برداشتن موانع از مسیر زندگی اوست.
• آتقا اوتیرغیزی (Atqa Otyrqyzy): یک مراسم مهم برای پسران است که به معنی سوار کردن پسر بر اسب است. این سنت نماد ورود پسر به دوران مردانگی و آمادگی برای مسئولیت های آینده است.
• ختنه سوران: مراسم ختنه پسران که معمولاً در سنین ۵ تا ۷ سالگی برگزار می شود. در این مراسم، ملا یا مرشد محل برای انجام فریضه ختنه دعوت می شود و جشن و پایکوبی نیز همراه آن است.

ازدواج و تشکیل خانواده

ازدواج، نقطه ی عطف دیگری در چرخه زندگی قزاق ها محسوب می شود و با آداب و رسوم ویژه ای همراه است که ریشه های عمیقی در حفظ سلامت نسل ها و تحکیم روابط قبیله ای دارد. از گذشته تاکنون، یکی از قوانین مهم ازدواج در فرهنگ قزاق، ممنوعیت ازدواج با خویشاوندان تا هفت نسل بوده است. این رسم، که ریشه در اعتقاد به جلوگیری از ازدواج های فامیلی و تولد فرزندان سالم تر داشته، امروزه به ویژه در میان شهرنشینان کمتر مورد توجه قرار می گیرد، اما همچنان به عنوان یک اصل سنتی در ذهن ها باقی مانده است.

در گذشته، پسران قزاق معمولاً در سن ۱۴ سالگی و دختران در سن ۱۳ سالگی ازدواج می کردند. اگرچه امروزه این سن ها بالاتر رفته، اما ازدواج در سنین زیر ۲۰ سال همچنان نسبتاً مرسوم است. قزاق ها بر این باورند که ازدواج جوانان در ابتدای جوانی، آن ها را از انحرافات اخلاقی بازمی دارد و به تشکیل هرچه سریع تر خانواده و مسئولیت پذیری کمک می کند.

مراحل خواستگاری و عروسی در قزاقستان دارای جزئیات خاص خود است:

1. مراحل خواستگاری (قودالیق – Qudalyq):

   در ابتدا، داماد برادر بزرگتر خود یا یکی از بزرگان فامیل را به همراه شیرینی و هدایا برای خواستگاری نزد خانواده دختر مورد نظر می فرستد. در صورت موافقت خانواده دختر، مرحله بعد آغاز می شود.

2. مراسم عقد و تعیین زمان عروسی:

   شب قبل از عروسی، داماد به همراه بزرگترها و تعدادی از اقوام نزدیک (معمولاً ۵ یا ۷ نفر) و با هدایای ارزشمند، به خانه عروس می روند. در این مراسم، خانواده داماد انگشتری به دست عروس می کنند. سپس، مراسم عقد برگزار می شود که با نواختن دومبرا (ساز ملی قزاقستان) و خواندن ترانه های ملی «توی باستار» (آغاز جشن) همراه است. شربتی از آب، شکر و کمی نمک توسط عروس و داماد به میهمانان تعارف می شود و بزرگان حاضر، زمان برگزاری جشن عروسی اصلی را تعیین می کنند.

3. آماده سازی عروس و مراسم پیش از عروسی:

   در آستانه جشن عروسی، دختران در خانه عروس جمع می شوند و شب نشینی آن ها تا سحرگاه ادامه می یابد. در این مدت، غذاهای مخصوص جشن عروسی مانند باوورساق (نان سنتی سرخ شده)، شلپیک (نوعی شیرینی) و قوورداق (خوراک گوشت) تهیه می شود. بامداد روز عروسی، فامیل داماد به خانه عروس می آیند و عروس را به حیاط می برند. در این لحظه، برادر تنی عروس چارقدی بر کمر خواهرش می بندد که نمادی از وفاداری و اطاعت عروس نسبت به شوهر و ادب او نسبت به والدین است.

4. مراسم عروسی (توی – Toy) و بت آشار (Bet Ashar):

   پس از خداحافظی عروس با پدر و مادرش، او را با سر و صورت پوشانده به اتاق اصلی راهنمایی می کنند که در آنجا اقوام و همسایگان داماد جمع شده اند. در مراسمی به نام بت آشار، روسری عروس را با نوک ساز دومبرا برمی دارند و بدین گونه صورت عروس را باز می کنند. عروس به نشانه احترام تعظیم کرده و میهمانان با هم ترانه مخصوص این مراسم را می خوانند. یکی دیگر از رسوم ازدواج، بستن پیشانی بند نوارمانندی بر پیشانی عروس است که نشانه ای از پایان دوران تنهایی و آغاز زندگی مشترک است.

5. ورود به خانه جدید:

   در گذشته که قزاق ها در یورت (چادرهای قزاقی) زندگی می کردند، در پشت یورت خانواده پسر، یورت دیگری برای زندگی عروس و داماد برپا می کردند. بر اساس این رسم، عروس و داماد باید با پای راست وارد یورت می شدند تا زندگی آن ها با سلامت و موفقیت ادامه یابد. امروزه نیز خانواده ها سعی می کنند در حد توان خود در تامین مسکن فرزندانشان هنگام ازدواج یاری گر باشند.

قوانین ازدواج در فرهنگ قزاق، ممنوعیت ازدواج با خویشاوندان تا هفت نسل را شامل می شود که ریشه در حفظ سلامت نسل ها و تحکیم روابط قبیله ای دارد.

مهمان نوازی و روابط اجتماعی قزاق ها

مهمان نوازی یکی از برجسته ترین و مقدس ترین ویژگی های مردم قزاق است که ریشه های عمیقی در دوران کوچ نشینی و زندگی در استپ های وسیع این سرزمین دارد. در آن دوران، نیاز به کمک متقابل و حمایت از رهگذران در بیابان های بی کران، این سنت را به یک اصل حیاتی تبدیل کرده بود. قزاق ها مهمان نوازی را نه تنها یک خصلت انسانی، بلکه از وظایف مقدس خود می دانند و آن را برگرفته از احادیث و سیره پیامبر اسلام (ص) می پندارند. در گذشته، رسم بر این بود که از میهمان رهگذر تا یک ماه هیچ نام و نشانی پرسیده نمی شد، مگر اینکه خود بخواهد خود را معرفی کند.

در فرهنگ قزاق، میهمانان به سه دسته اصلی تقسیم می شوند:

1. کوناک آرنائو (Konak Arnayu): میهمان ویژه و از پیش تعیین شده.
2. کوناک کودایی (Konak Kudayy): مسافر رهگذر یا «میهمان خدایی» که ممکن است تا سه روز یا حتی یک ماه میهمان باشد.
3. کودورما کوناک (Kydyrma Konak): میهمان غیرمنتظره.

میزبان قزاق، با علاقه و رغبت فراوان، بهترین غذاها و تنقلات را برای میهمان خود فراهم می کند و تا زمانی که میهمان تمایل به ماندن دارد، از او پذیرایی به عمل می آورد. اوقات فراغت شبانه روز اغلب با نوازندگی و آوازخوانی سپری می شود تا میهمان احساس راحتی و خوشایندی داشته باشد. احترام به میهمان، به قدری اهمیت دارد که بهترین و گران ترین غذای قزاق ها، یعنی بشبارماق (Beshbarmak)، معمولاً با گوشت اسب، برای او تدارک دیده می شود.

یکی از آداب خاص پذیرایی، تقسیم کله گوسفند پخته شده است. این عمل، که نمادی از احترام و جایگاه ویژه است، توسط بزرگ خانواده میزبان انجام می شود. او ابتدا بخشی از کله را به میهمان و سپس به سایر اعضای حاضر در سفره می دهد. همچنین، رسم بردن تکه ای از غذای جشن به خانه، موسوم به «سارقت» (Sarqat)، به عنوان تبرک و تیمن از سفره پربرکت میزبان، نشانه ای دیگر از عمق این فرهنگ است.

مراسم های خاص میهمانی

• جول آیاق (Jol Ayaq) / توقم قاغار (Toqym Qaghar): این میهمانی به معنای سفر به خیر یا زین گذاری است و برای کسانی که قصد سفر دارند، برگزار می شود.
• پرولیک (Perulik): نوعی میهمانی که برای همسایگان تازه وارد ترتیب داده می شود. گاهی میزبان علاوه بر همسایه تازه وارد، از تعدادی از همسایگان قدیمی نیز دعوت می کند تا آشنایی بین آن ها فراهم شود و روابط اجتماعی تقویت گردد.

در میان قزاق ها، احترام به بزرگان ویژگی بارزی است که هنوز در بین مردم مرسوم است. اگر یک شخصیت محبوب و مشهور در خانه ای میهمان شود و شب را در آنجا بگذارند، مادر خانواده روز بعد فرزند خود را در محل خواب آن شخص می خواباند به این نیت که فرزندش نیز روزی همچون آن بزرگ، فردی والا مقام و بزرگ شود.

حس همیاری و کمک به یکدیگر نیز از سنت های بسیار پسندیده مردم قزاقستان است. «ژولو» (Zhylu) به معنای کمک های مالی یا جنسی، نمونه بارز این نوع دوستی است. اگر در بلایای طبیعی به کسی خسارت مالی وارد شود، خویشان، اقوام یا همسایگان به فرد آسیب دیده، حیوان (مانند گاو، گوسفند یا شتر)، لباس و هر آنچه که مورد نیاز است، می دهند تا بتواند زندگی خود را ادامه دهد.

غذاهای سنتی و فرهنگ آشپزی قزاقستان

فرهنگ آشپزی قزاقستان، بازتابی از زندگی عشایری و منابع طبیعی استپ های وسیع این سرزمین است. ویژگی بارز غذاهای سنتی قزاق، تأکید بر گوشت و فرآورده های لبنی است. گوشت گاو، گوسفند، اسب و حتی شتر، اجزای اصلی بسیاری از غذاها را تشکیل می دهند. این رویکرد به تغذیه، پاسخگوی نیازهای فیزیکی مردم کوچ نشین بود که به انرژی بالا و غذاهای مقوی نیاز داشتند.

روش های نگهداری گوشت و محصولات لبنی

نگهداری طولانی مدت گوشت، با توجه به شرایط زندگی عشایری، اهمیت ویژه ای داشت. «سوغیم» (Sogym) نام رسمی است که به کشتار و آماده سازی گوشت در ابتدای زمستان اطلاق می شود. هر خانواده قزاق، بر اساس توان مالی خود، یک گاو، گوسفند، شتر یا اسب را ذبح می کرد و گوشت آن را در مکان های سرد و طبیعی خانه یا یورت نگهداری می کرد تا در طول زمستان و تا عید نوروز از آن بهره ببرند.

محصولات لبنی نیز سهم عمده ای در رژیم غذایی قزاق ها دارند. انواع پنیر سنتی نظیر «ایریمشیک» (Irimshik)، «سوزبه» (Suzbe)، و «قورت» (Qurt)، به همراه «قیمق» (Qymaq) و نوشیدنی هایی مانند «قیمیز» (Qymyz) که شیر اسب تخمیر شده است، «شوبات» (Shubat) از شیر شتر، «آیران» (Ayran) ماست و «شالاپ» (Shalap) (دوغ)، جزء جدایی ناپذیر سفره قزاق ها هستند. نگهداری این محصولات در ظروف چرمی، چوبی یا سفالی، در گذشته بسیار رایج بود. همچنین، پخت غذاهای سنتی قزاق ها اغلب در دیگ های چدنی بزرگ به نام «کازان» (Qazan) انجام می شد.

احترام به سفره و نان

در فرهنگ قزاق، سفره و نان از قداست خاصی برخوردارند و آداب و رسوم متعددی پیرامون آن ها وجود دارد. دعا خواندن پس از صرف غذا، یکی از سنت های دیرینه و جدی قزاق هاست. همچنین، نان به هیچ عنوان دور ریخته نمی شود که این نشان دهنده احترام عمیق به برکت و روزی است.

غذاهای شاخص قزاقستان

غذاهای قزاقی به طور کلی کامل، مقوی و سرشار از پروتئین هستند. در ادامه به معرفی برخی از مهم ترین آن ها می پردازیم:

• بشبارماق (Beshbarmak): غذای ملی و مهم ترین غذای قزاقستان است که نام آن در زبان قزاقی به معنی پنج انگشت است؛ زیرا به طور سنتی با دست خورده می شود. این غذا از گوشت آب پز (معمولاً اسب، گاو یا گوسفند)، رشته های پهن خمیر و پیاز تهیه می شود و در مراسم ها و میهمانی های مهم سرو می گردد.
• بائورساق (Baursak): نان سنتی سرخ شده است که از خمیر گرد یا مربعی شکل تهیه می شود و در روغن سرخ می گردد. این نان از آرد، خمیرمایه، شیر، نمک و شکر تهیه شده و در میان مردم قزاق بسیار محبوب است.
• کازی (Kazy) و کارتا (Karta): این دو، سوسیس های سنتی از گوشت اسب هستند. کازی از گوشت و چربی دنده اسب تهیه شده و در روده اسب پخته می شود. کارتا نیز شبیه کازی است، با این تفاوت که روده سمت راست اسب با چربی پر شده و پخته می شود. این دو معمولاً به صورت تکه تکه در کنار هم سرو می شوند.
• کورداک (Kurdak): خوراکی از جگر و گوشت است که معمولاً از گوشت، دل و جگر گوسفند یا گاهی گوساله، همراه با پیاز و ادویه جات فراوان تهیه می شود. این غذا با نان یا برنج مصرف می گردد.
• آش نوروز کژه (Nauryz-kozhe): غذای مخصوص جشن نوروز است که از هفت ماده اولیه شامل گوشت، شیر، آب، آرد، نمک، کره و گندم (یا برنج و ذرت) تهیه می شود. هر یک از این مواد نمادی از شادی، ثروت، سلامت، رشد، عقل و دانش است.
• مانتی (Manti): نوعی کوفته بخارپز است که از گوشت و کدو تنبل تهیه شده و در لایه هایی از خمیر مخصوص پیچیده می شود.
• شورپا (Shorpa): آبگوشت قزاقی است که از گوشت، سیب زمینی، گوجه، هویج، سبزی، فلفل و ادویه جات تهیه می شود و شباهت زیادی به آبگوشت ایرانی دارد.
• چاک چاک (Chak-Chak): شیرینی سنتی شبیه بامیه است که از آرد، تخم مرغ، خامه، شکر و کره تهیه شده و پس از سرخ شدن، در شربتی مخصوص غوطه ور و با مغز گردو تزیین می شود.

پوشاک و زیورآلات سنتی قزاقستان

پوشاک سنتی مردم قزاقستان، شاهکاری از ظرافت، زیبایی و هنر است که بازتاب دهنده سبک زندگی، اقلیم و جایگاه اجتماعی افراد در طول تاریخ بوده است. این لباس ها از مواد اولیه طبیعی مانند پوست حیوانات (خزدار و بدون خز)، چرم، نمد نازک، مخمل، ماهوت و ابریشم تهیه می شدند که انتخاب هر جنس، بستگی به استطاعت مالی و طبقه اجتماعی افراد داشت.

ویژگی های پوشاک

لباس های قزاق ها معمولاً شامل کت، پالتو، شلوار و انواع کلاه ها بود. کت ها و پالتوها از پوست خزدار حیواناتی مانند روباه نقره ای (تولکو)، شتر (تن ربات)، یا کره اسب (تن ژارگاک) دوخته می شدند. از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، با ورود پارچه های وارداتی نظیر مخمل، ابریشم، ساتن و پنبه با کیفیت بالا، تنوع و زیبایی لباس ها فزونی یافت.

انواع کلاه ها

کلاه ها، به ویژه برای زنان، نقش مهمی در نشان دادن وضعیت تاهل و جایگاه اجتماعی داشتند:

• کازاشک (Kazashek): نوعی کلاه زنانه که وضعیت تاهل را مشخص می کرد.
• تاکوآ (Taqyya) و بوریک (Borik): تاکوآ عرقچینی است که دختران بر سر می گذاشتند، در حالی که بوریک کلاهی گرم و خزدار با لبه های خز سمور یا روباه بود که توسط دختران خانواده های ثروتمند پوشیده می شد.
• ساوکله (Saukele): یکی از گران بهاترین و مهم ترین اجزاء لباس عروس. این کلاه مخروطی شکل، پیش از رسیدن دختر به سن بلوغ تهیه می شد و با زیورآلات، سنگ های قیمتی، مروارید و طلا تزیین می گردید. آماده سازی آن گاه تا یک سال به طول می انجامید و به دلیل ارزش بالای آن، جزء جدایی ناپذیر جهیزیه عروس محسوب می شد.
• کیمشک (Kimeshek): نوعی روسری است که زن پس از به دنیا آوردن اولین فرزند خود آن را می پوشید. این روسری متناسب با سن و منطقه جغرافیایی، در طرح ها و رنگ های مختلف تهیه می شد.
• کالپاک (Qalpaq) / شیلسوآ (Shylsua): کلاه نمدی تابستانی مردان که عمدتاً سفید بود. افراد ثروتمند آن را با گل دوزی های رنگارنگ تزیین می کردند. کلاه های زمستانی مردان نیز از پوست حیوانات با لبه های خزدار دوخته می شد.

شلوار و شاپان

شلوار قزاق ها که به آن «شلبار» (Shalbar) می گفتند، در دو نوع بلند و کوتاه (دامبایو – Dambaev) شبیه دامن های امروزی وجود داشت و از اجزاء مهم لباس زنانه قزاقی بود. این شلوارها در گذشته از پوست گوسفند و امروزه از پارچه های محلی یا پنبه ای دوخته می شوند.

«شاپان» (Shapan) لباس زنانه بلند و گشادی است که در دو نوع زمستانی و تابستانی از پارچه های نازک و ظریف یا پشمی و بافتنی دوخته می شود. لباس شب عروسی نیز از پارچه های گران قیمت مانند مخمل، ابریشم، ساتن یا پنبه با رنگ های شاد (اغلب قرمز) تهیه می شد.

کفش ها و زیورآلات

کفش های سنتی مردان و زنان قزاق در گذشته تقریباً یکسان و متناسب با زندگی عشایری طراحی می شدند. تفاوت اصلی در بلندی ساق کفش جوانان (حدود ۶ تا ۸ سانتی متر بالاتر از ساق) بود. چکمه های زمستانی با ساق بلند و آستری نمدی برای مقابله با سرمای شدید دوخته می شدند. کفش زنان جوان نیز با تکه دوزی و گلدوزی آراسته می شد.

زیورآلات بخش مهمی از پوشش زنان قزاق را تشکیل می دهد. این زیورآلات به صورت تکه دوزی بر روی لباس ها یا به شکل انگشتر، دستبند، گوشواره و گردنبند استفاده می شدند. در گذشته، بیشتر از نقره یا مس ساخته می شدند و امروزه نیز ساخت زیورآلات از جنس نقره، طلا، برنز، عقیق، مرجان و مروارید یکی از صنایع دستی مهم قزاقستان محسوب می شود که توجه گردشگران خارجی را به خود جلب می کند. اگرچه امروزه لباس های ملی قزاق ها در فرم سنتی خود بیشتر در روستاها رواج دارند، اما نمادها و عناصر آن ها همچنان در طراحی لباس های مدرن و جشن های ملی مورد استفاده قرار می گیرند.

اساطیر، افسانه ها و ادبیات عامیانه قزاقستان

ادبیات شفاهی و اساطیر، ستون فقرات هویت فرهنگی قزاقستان را تشکیل می دهند. این قصه ها، حماسه ها و افسانه ها، قرن ها سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده اند و نقش حیاتی در حفظ و انتقال ارزش ها، تاریخ و worldview مردم قزاق داشته اند. در قرن بیستم، شخصیت هایی نظیر ساکن سیفولین (Saqen Seifullin)، ادیب و محقق برجسته قزاق، نقش مهمی در جمع آوری و مکتوب کردن این فولکلور غنی ایفا کردند. مادر سیفولین، ژامال، که خود قصه گویی ماهر بود، منبع الهام و دانش بسیاری از حکایات اساطیری برای او بود.

حماسه های کهن

از جمله مهم ترین حماسه های کهن قزاقستان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قورقیت آتا (Qorqyt Ata): این حماسه که در قرون هشتم تا دهم میلادی در حوزه جغرافیایی قپچاق و اوغوز شکل گرفت، به عنوان بنیان گذار ژانر حماسی در ادبیات قزاق شناخته می شود. این اثر شامل دوازده منظومه و حکایت در مورد سرگذشت قهرمانان اوغوز است. قورقیت آتا یک شخصیت واقعی و بزرگ طوایف اوغوز و قپچاق بود که نامش با این حماسه ها جاودانه شد.
• اوغیزنامه (Oghuzname): این حماسه نیز به سرگذشت قهرمانان اوغوز می پردازد و در قرن سیزدهم توسط رشیدالدین و سپس در قرن هفدهم توسط ابوالغازی در مورد دوران کودکی، پیروزی ها و قهرمانی های اوغوز به رشته تحریر درآمده است.

علاوه بر این، حماسه های قهرمانی دیگری نظیر قوبیلاندی، ارتارغین، آلپامیس و قانبار باتیر نیز جزء ادبیات حماسی قزاقستان هستند که شجاعت، وفاداری و مبارزه برای عدالت را به تصویر می کشند.

افسانه های ملی و اساطیری

افسانه های ملی قزاقستان آمیزه ای از باورهای شمنیسم، تنگری (پرستش خدای آسمان) و عناصر اسلامی هستند. در میان این افسانه ها، «درخت جهان» یا «بایتریک» (Bayterek) جایگاه ویژه ای دارد. این درخت مقدس، نمادی از ساختار کیهان است که ریشه هایش در اعماق زمین (جهان زیرین)، تنه اش بر روی زمین (جهان میانه) و شاخ و برگ هایش در آسمان (جهان بالا) قرار دارد. باور بر این است که پرنده افسانه ای «سامروک» (Samruk)، همان سیمرغ در ادبیات فارسی، بر بالای این درخت آشیانه دارد و تخمی طلایی می گذارد که نماد تداوم حیات و آغاز نو است. امروزه، برج «بایتریک» در آستانا، پایتخت قزاقستان، با ارتفاع ۱۰۵ متر و کره ای طلایی در اوج آن، نمادی از این افسانه و هویت ملی قزاق ها است.

جایگاه اسب در اساطیر قزاق نیز بسیار ویژه است. اسب به عنوان نماد وفاداری، سرعت، قدرت و تقدس، در بسیاری از افسانه ها و قصه ها نقش محوری دارد و از دوران سکاها، این حیوان ارزشمند در زندگی و باورهای مردم قزاق حضوری پررنگ داشته است.

پس از استقلال قزاقستان، دولت و مردم تلاش های بسیاری برای احیاء و ترویج ادبیات شفاهی و مکتوب خود به کار گرفته اند. ضرب سکه های یادبود با تصاویر برگرفته از قصه های عامیانه، برگزاری جشنواره ها و حمایت از پژوهش های فولکلور، همگی در راستای تقویت هویت ملی و فرهنگی این کشور صورت می گیرد.

جشن ها، اعیاد ملی و بازی های بومی

جشن ها، اعیاد ملی و بازی های بومی، بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ و هویت مردم قزاقستان هستند. این رویدادها، نه تنها فرصتی برای شادی و گردهمایی فراهم می آورند، بلکه بازتاب دهنده ارزش های تاریخی، اجتماعی، و حتی نظامی جامعه کوچ نشین قزاق در گذشته بوده اند.

جشن ها و اعیاد ملی

1. نوروز (Nauryz):

   مهم ترین و بزرگترین جشن ملی قزاقستان، نوروز است که آغاز اعتدال بهاری و سال نو را در ۲۱ مارس (اول فروردین) جشن می گیرد. این جشن که ریشه های دیرین ایرانی دارد، در دوران شوروی ممنوع شده بود، اما پس از استقلال، با شکوه فراوان احیا گردید و اکنون پنج روز تعطیلی رسمی و تا یک ماه حال و هوای نوروزی در سراسر کشور برقرار است. نوروز در قزاقستان، نمادی از وحدت و همبستگی مردم به شمار می رود. مردم پیش از نوروز، خانه های خود را تمیز کرده و لباس نو می خرند. در نیمه شب ۲۱ مارس، با نورافشانی و شادی به استقبال سال نو می روند و برای یکدیگر سلامتی و خوشبختی آرزو می کنند. در شب سال تحویل، دو شمع در خانه ها به نشانه روشنایی و برکت روشن می شود. غذای مخصوص نوروز، «نوروز کژه» (Nauryz-kozhe) است که از هفت ماده غذایی تهیه می شود و نماد برکت و فراوانی در سال جدید است. در طول سه روز اول نوروز، کارناوال های شادی، رقص و پایکوبی در خیابان ها و میدان ها برگزار می شود. باور قزاق ها بر این است که اگر در روز عید نوروز برف یا باران ببارد، آن سال پربار و پربرکت خواهد بود.

   نوروز (Nauryz)، مهم ترین جشن ملی قزاقستان، نمادی از وحدت و همبستگی مردم است که با آداب و رسوم کهن و تدارک نوروز کژه همراه است.

2. سال نو میلادی و کریسمس:

   دومین جشن مهم در قزاقستان، سال نو میلادی و کریسمس است که از ابتدای ژانویه آغاز می شود. روز اول ژانویه تعطیل رسمی است و مردم در خیابان ها به آتش بازی و شادی می پردازند.

3. سایر اعیاد:

   قزاقستان در طول سال، اعیاد ملی متعددی را جشن می گیرد، از جمله روز استقلال، روز رئیس جمهور، روز پیروزی (۸ می) و عید سعید فطر و قربان که البته عید فطر در سال های اخیر بیشتر توسط مردم جشن گرفته می شود و تعطیل رسمی نیست.

بازی ها و ورزش های بومی

بازی ها و ورزش های محلی، ریشه هایی عمیق در زندگی عشایری قزاق ها دارند و در گذشته، ابعاد اجتماعی، اقتصادی، تربیتی و حتی نظامی داشتند. عشق به اسب و سوارکاری، به سنتی ملی تبدیل شده و تا امروز، به ویژه در مناطق روستایی، حفظ شده است.

1. مسابقات سوارکاری:
   • آلامان بیگه (Alaman Baige): یکی از اصلی ترین مسابقات سوارکاری است که در آن اسب ها مسافت های طولانی (۲۵، ۵۰ یا حتی ۱۰۰ کیلومتر) را طی می کنند. این مسابقه معمولاً در جشن های بزرگ و ملی برگزار می شود.
   • ساییس (Sayys): جنگ تن به تن سوارکاران بر روی اسب است که هدف آن انداختن رقیب از اسب یا وارد کردن ضربه به او تا عدم توانایی ادامه رقابت است.
   • کوکپار تارتو (Kokpar Tartu): یک بازی مهیج است که در آن دو اسب یا دو تیم از سوارکاران برای تصاحب لاشه یک بز یا گوسفند در میدان رقابت می کنند. هر کس یا تیمی که لاشه را تصاحب کند، برنده است.
   • قیز قوو (Qyz Quu): به معنی تعقیب دختر است. در این بازی، یک پسر سوارکار تلاش می کند دختری را که سوار بر اسب است تعقیب کرده و او را ببوسد. اگر موفق شود، برنده است. در مسیر بازگشت، اگر پسر موفق نشود، دختر او را تعقیب می کند و می تواند او را با تازیانه بزند. در گذشته این مسابقه گاه برای انتخاب همسر نیز برگزار می شد.
2. بازی های جمعی:
   • آلتی باقان (Alty Baqan): نوعی تاب بازی که معمولاً در شب برگزار می شود. جوانان (دختر و پسر) بر روی تاب می نشینند و ترانه های شاد می خوانند، در حالی که دیگران با نواختن دومبرا آن ها را همراهی می کنند.
   • آق سوپک (Aq Suq): بازی استخوان سفید که در شب های مهتابی بین جوانان برگزار می شود. تکه ای از استخوان سفید گوسفند دور انداخته می شود و هر کس آن را بیابد، برنده می شود.
   • آسیق (Asyq): بازی محبوب کودکان که با تکه های استخوان سفید گوسفند رنگ شده (معمولاً با حنا) انجام می شود.
3. شکار با عقاب:

   یکی دیگر از سرگرمی ها و مهارت های مهم مردم قزاقستان، تربیت عقاب ها برای شکار است. عقاب ها را با شیوه های خاصی آموزش می دهند تا پرندگان دیگر را شکار کرده و برای صاحبشان بیاورند. این سنت کهن هنوز در روستاها و دشت ها رایج است و در جشن ها و برنامه های ملی به نمایش گذاشته می شود و جشنواره های مربوط به آن نیز به صورت سالانه برگزار می گردد.

حفظ فرهنگ و آداب در قزاقستان مدرن

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال قزاقستان در سال ۱۹۹۱، این کشور با چالش بزرگ احیای هویت ملی و فرهنگی خود روبرو شد. دوران هفتاد ساله سلطه شوروی تلاش کرده بود تا بسیاری از سنت ها و زبان های محلی را به حاشیه براند. اما مردم و دولت قزاقستان، با عزمی راسخ، برنامه های متعددی را برای بازسازی و تقویت این میراث گران بها آغاز کردند.

تلاش ها برای احیای هویت ملی شامل مجموعه ای از اقدامات گسترده فرهنگی است. موزه ها و کتابخانه ها، نقش کلیدی در جمع آوری، حفظ و نمایش آثار تاریخی و فرهنگی قزاقستان ایفا می کنند. جشنواره های فرهنگی، هنری و ورزشی، از جمله جشن بزرگ نوروز، با شکوه فراوان برگزار می شوند تا نسل های جدید با ریشه های خود آشنا شوند و این سنت ها زنده بمانند. برنامه های آموزشی و پژوهشی نیز در دانشگاه ها و مراکز علمی برای مطالعه و ترویج فولکلور و ادبیات شفاهی قزاقستان در حال اجرا هستند.

با این حال، قزاقستان مدرن با تأثیرات فزاینده جهانی شدن و نفوذ فرهنگ غرب مواجه است. دسترسی آسان به رسانه های جهانی، اینترنت و سبک های زندگی نوین، چالش هایی را برای حفظ اصالت سنت ها ایجاد کرده است. جوانان قزاق، هرچند به هویت ملی خود اهمیت می دهند، اما به سرعت با فناوری ها و مدهای جهانی سازگار می شوند. این موضوع، گاه به فاصله گیری از برخی آداب و رسوم سنتی منجر می شود.

با وجود این چالش ها، قزاق ها به دنبال ایجاد تعادل هوشمندانه ای بین سنت و مدرنیته هستند. بسیاری از آداب و رسوم کهن، مانند مهمان نوازی، احترام به بزرگان، و جشن نوروز، به دلیل ریشه های عمیق اجتماعی و فرهنگی شان، همچنان در زندگی روزمره حضوری پررنگ دارند و حتی در شهرهای بزرگ نیز حفظ شده اند. دولت قزاقستان نیز با حمایت از هنرهای سنتی، زبان قزاقی و برگزاری رویدادهای فرهنگی، می کوشد تا این تعادل را حفظ کند.

مردم قزاق، با این دیدگاه که سنت ها قابلیت تحول و سازگاری با شرایط جدید را دارند، تلاش می کنند هویت خود را در عصر حاضر حفظ کنند. به عنوان مثال، در حالی که زندگی عشایری دیگر رایج نیست، نمادهای آن مانند یورت (چادر سنتی) در رویدادهای فرهنگی و نمادهای ملی به کار گرفته می شوند. غذاهای سنتی نیز همچنان بخش مهمی از رژیم غذایی هستند، اگرچه الگوهای غذایی مدرن نیز جای خود را باز کرده اند.

در نهایت، می توان گفت قزاقستان نمونه ای موفق از کشوری است که با وجود قرار گرفتن در مسیر توسعه و جهانی شدن، توانسته است ریشه های فرهنگی خود را حفظ کند و از آن ها به عنوان نقطه قوتی برای تعریف هویت ملی در عرصه جهانی بهره ببرد. این تلاش مستمر برای تلفیق سنت و مدرنیته، به قزاقستان امکان داده است تا همزمان به گذشته خود وفادار بماند و به سوی آینده پیش رود.

نتیجه گیری: قزاقستان، پل سنت و مدرنیته

آداب و رسوم مردم قزاقستان، گنجینه ای بی بدیل از فرهنگ، تاریخ و ارزش های انسانی است که در طول قرون متمادی شکل گرفته و توسعه یافته است. از ریشه های عمیق کوچ نشینی و تأثیرات تمدن های مختلف گرفته تا نمودهای پررنگ مهمان نوازی، جشن های پرشور، و هنر و ادبیات غنی، هر جنبه از فرهنگ قزاقستان داستانی برای گفتن دارد. این سنت ها، ستون های اصلی هویت ملی قزاق ها را تشکیل می دهند و به آن ها کمک کرده اند تا با وجود تغییرات شگرف تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه، اصالت خود را حفظ کنند.

قزاقستان امروزی، نمونه ای بارز از همزیستی میان سنت و مدرنیته است. در حالی که شهرهای آن با معماری های نوین و زیرساخت های پیشرفته رشد می کنند، روح فرهنگ کهن در جشن ها، مراسم خانوادگی و احترام به بزرگان همچنان زنده و پویاست. این تعادل ظریف، قزاقستان را به کشوری منحصربه فرد تبدیل کرده که هم به گذشته خود افتخار می کند و هم با جسارت به سوی آینده گام برمی دارد.

شناخت آداب و رسوم قزاقستان، نه تنها برای درک عمیق تر این ملت پهناور حیاتی است، بلکه می تواند پلی میان فرهنگ ها ایجاد کرده و به تقویت تبادلات فرهنگی، گردشگری و روابط بین المللی کمک کند. کاوش در این فرهنگ غنی، فرصتی است برای تجربه دنیایی از ارزش های اصیل و زیبایی های ناب انسانی که در قلب استپ های آسیای مرکزی نهفته است. دعوت می کنیم تا خود را در این گنجینه پنهان غرق کنید و از نزدیک شاهد شکوه و عظمت فرهنگ قزاق باشید.