بازدید از مجتمع فرهنگی ، آموزشی امیر المومنین (ع) ، ویژه ایتام در قم 

سلول های پیکر نازنینش و با وجود داشتن بیماری های گوناگون ، از دیابت ، تا فشار خون و … هیچگاه دم از ناتوانی و خستگی نزده ، و با دیدارها و ملاقات های گوناگون روزانه او ، که تعداد آن ها گاه از پنجاه و یا افزون بر آن بشمار می آید ، از بامدادان هر روز تا پاسی از شب در تب و تاب خدمت و پاسخ به مراجعین و دیدار کنندگان از هر قشر جامعه ایرانی و خارج از آن ، چه درون مرزی ، و چه برون مرزی ، روحانی و دانشگاهی ، وزیر ، و نماینده مجلس ، استاندار و شهردار ، امامان جمعه و دهها صاحبان دیگر پیشه ها ، هنرمندان ، و نویسندگان ، قرآن پژوهان و تاریخ نگاران ، محققین و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی ، مسیولین حوزه های علمیه کشور ، و نیز دیگر کشورهای اسلامی و تشکًل های مذهبی ، و عاشورایی ، از بنیاد دعبل ، تا مداحان سنًتی ، از ایمه جمعه و جماعات تا ماموستاهای اهل سنت، از علمای اهل تسنن ایران ، تا دیگر علمای اقالیم قبله ، از شیعه و سنی ، از کشیشان پروتستان ها تا کاتولیک ها و بابتیست های گرجستان ، از اساتید و روسای دانشگاه های گوناگون ایران ، خارج از آن ، از سفیران کشورهای اسلامی و غربی ، از گروه های ورزشکار ایرانی و نیز عراقی ، به ویژه از یاد رفتگان از آنان ، از معلولین و روشندلان ، فشرده آن که دروازه دفتر کار و فعالیت او ، برای هر انسانی از نزدیکترین تا اقصی نقاط جهان همواره گشوده بوده و با روی گشاده وی روبرو می گردد ، یعنی حجه الاسلام و المسلمین حاج سید جواد شهرستانی ، شخصیتی در قامت یک نهاد ، که نه تنها نمایندگی مرجعیت شیعه را عهده دار است ، بلکه افزون بر آن می توان با قاطعیت اظهار داشت که وی نمایندگی شیعه واقعی ، و مسلمان حقیقی ، و انسانیت و بشر دوستی را در سلول های پیکر خود نهادینه کرده و اجازه خمودی و سستی را که اکنون دهه هفتم از زندگی پر تلاش علمی ، فرهنگی ، خدماتی خود را پشت سر نهاده است ، به آن ها نمی دهد.

بار الها ! توانش افزون ، سینه اش گسترده تر ، سلول های پیکرش قدرتمند تر ، و خدماتش به انسان ها از هر تیره و نژاد و مذهب و دین ، فزون تر باد!
به دیدار از ایتام در مجتمع امیر المومنین (ع) قم رهسپار شوم. این دار الایتام نزدیک به 14 سال پیش با اشراف دفتر حضرت آیه الله سیستانی و تلاش و اشراف جناب حجه الاسلام و المسلمین شهرستانی فعالیت خود را آغاز نموده و سال به سال بر گستردگی و فعالیت و شکوفایی و بهره از موهبت های نهفته در این کودکان و نو جوانان دختر و پسر یتیم که اغلب از خانواده های شهداء و مدافعان حرم بشمار می آیند ، افزوده گردیده است.
این مجتمع که شامل سه طبقه محیط آموزشی است ، در سه بخش علمی ، هنری ، ورزشی از روانخوانی ، تجوید قرآن ، تفسیر و شرح نهج البلاغه ، کامپیوتر و زبان انگلیسی ، شعر و ادبیات ، کلاس بُنیه های علمی و کتابخانه ، خیاطی و دوخت ، معرًق چوب ، گلدوزی ، سنگ دوزی ، چرم دوزی ، تابلو فرش ، خطً تحریری ، نقاشی و طراحی و بخش هایی از رشته های گوناگون ورزشی همچون بازی های فکری ، والیبال ، تنیس روی میز ، آمادگی جسمانی ، ژیمناستیک ، فعالیت داشته و این عزیزان هریک موهبت های نهفته خود را در این رشته ها ، با امکاناتی که در اختیار آنان قرار داده شده است ، به ظهور می رسانند.

در این مجتمع که برای نخستین بار در تاریخ ، مرجعیت در آن ورود کرده ، و دار الایتامی گسترده و منظم با مدیریتی توانا و نظارت عالی از سوی دست و بازوهای آیه الله شهرستانی ، همچون حاج علاء نجف و دیگر عزیزان ، مکان و خانه آرام و روح بخشی را برای این عزیزان یتیم فراهم آورده که تردید ندارم موجب تایید حضرت ولی عصر (عج) و امیر المومنین و امامان معصوم علیهم السلام خواهد بود.
هنگام ورود به این مجتمع ، دخترکی خردسال ، با جملاتی احساس برانگیز از سویی و تاثر آور ، از سوی دیگر خطاب به پدر خود ، آیه الله شهرستانی ، با نوا و زبان پر احساسش که از اعماق قلبش تراوش می نمود ، خوش آمد گفت و دیدگان ما را اشک آلود نمود!
سپس با سرود دختران در باره مولا که به طرز زیبایی آرایش مکانی به خود داده ، روبرو شدیم.
آنگاه از بخش های گوناگون ویژه دختران و پسران این مجتمع بازدید نمودیم و با هنرهای دست ساخت آنان که از زیبایی فراوانی برخوردار بود ، شگفت زده شدیم!
در پایان نیز سرود زیبایی که گروه پسران این مجتمع و با نوایی روح پسند ، همنوا گردیده بودند ، را شنیدیم و حسً نمودیم و با دیدگانی اشک بار ، اشک لذًت از دیدار ، اشک دیدن آینده روشن این عزیزان ، و اشک توفیق خدمت این بزرگ ، و با دعا برای سلامتی و طول عمر با عزًت آیه الله العظمی سیستانی ، و دست و بازو و نماینده و داماد آن مرجع عظیم الشان ، این خانه دل و روح را ترک نمودیم.

در این هنگام که در اتوموبیل و در خدمت جناب شهرستانی بودم ، در اندیشه خود ضمن تقدیر از این اقدام زیبا و خدا پسندانه ، این روایت به ذهنم خطور نمودکه ضرورت اکرام و محبتورزی نسبت به یتیم به حدّی است که در روایتی زیبا از پیامبر (صلی الله علیه و اله) وارد شده است:
«هنگامی که یتیمی گریه میکند، عرش خدا به لرزه میافتد. آن گاه خدای تبارک و تعالی میفرماید: چه کسی بنده مرا که پدر و مادرش را در خردسالی از او گرفتم به گریه در آورد؟ به عزت و جلالم سوگند، هر کس او را ساکت کند، بهشت را بر او واجب می کنم».
پس ای بزرگ ! ای سید خدمتگزار ، بهشت دنیا و آخرت بر تو گوارا باد!
این بازدید و دیدار عزیزان یتیم ، مرا بر آن داشت که پیشینه این مراکز و یتیم خانه ها را به قلم نگاره در آورم ، که شاید بهره ای هرچند ناچیز و اندک ، نیز نصیب این صاحب قلم گردد ، انشاء الله

اکرام و نوازش یتیمان مسیلهای است که در قرآن کریم و کلمات بزرگان دین بسیار بدان سفارش شده و یتیم نوازی شرط ورود به بهشت و ظلم و تجاوز به حقوق و اموال آنها موجب خسران و عذاب الهی معرفی شده است. در مقاله حاضر پس از مفهوم شناسی واژه ی یتیم، مصادیق آن از دیدگاه قرآن و سنّت بررسی شده و آنگاه در پایان اموری را که خداوند انسانها را نسبت به یتیمان بدان سفارش کرده و آنها را در قبال آنها مسیول دانسته، بررسی شده است.
در روایتی از وجود امام صادق(علیه السلام) وارد شده است که هر کس بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود… باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.
در هر جامعه گروهی از کودکان هستند که والدین خود را که بر اثر عواملی ممکن است از دست داده و بیکس و تنها مانده باشدند و به دارالایتام سپرده شوند. بحث در یتیمان فقط مسیله معاش و مادیات نیست هر چند که نبود آن ها نیز بسیار سخت است، اما آن چه که از خوراک و پوشاک مهمتر است، محبت و مورد توجه واقع شدن است؛ چرا که انسان موجودی لطیف و تشنه محبت، به ویژه در دوران کودکی است، حال اگر چین افرادی محبت نبینند و بدون عشق بزرگ شوند، هیچ تضمینی برای داشتن زندگی سالم برای آنها وجود ندارد و چه بسا ممکن است دچار بحرانهای شخصیتی و اجتماعی شوند. زیرا در محیط خانواده است که انسان تربیت معنوی، اجتماعی و اخلاقی میشود و عدم داشتن خانواده در کودکان یتیم منجر به صدمات جبرانناپذیر روحی میگردد. لذا چه بهتر است به جای یتیم خانهها، یتیمان درون خانه رشد پیدا کنند و مانند فرزندان خود با آنها برخورد شود و تا در محیط گرم و امن خانه، کمتر احساس نبود والدین خود را کنند.

در قرآن خداوند در برخی آیات سفارش و تاکید فراوانی بر لزوم محبت و مهربانی نسبت به یتیمان کرده است و با تعابیر مختلف به احسان یتیم دعوت کرده و اجر و پاداش فراوانی برای آن در نظر گرفته است. در مقابل هر گونه ظلم و بد رفتاری با آنان را سرزنش و گناهی نابخشودنی شمرده است. این تحقیق مسیله اکرام یتیم و جوانب مختلف آنرا در قرآن کریم و روایات مورد بررسی قرار داده است.
نیاز به محبت و توجه در هر انسانی وجود دارد و همین عامل است که سبب رشد انسان می شود، حال آن که این نیاز و خواسته در کودکان شدیدتر است و این نیاز به وسیله والدین رفع میگردد. پس یتیم در کودکی از این نعمت محروم است و لذا در اسلام چه بسیار سفارش به نوازش کودک یتیم شده و به محبت نسبت به یتیم اجر و منزلتی فراوانی نزد خدا وجود دارد. خدا در مورد یتیم نوازی در قرآن می فرماید:
(لَیْسَ الْبرَّ اَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِب وَلَکِنَّ الْبرَّ مَنْ آَمَنَ باللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآَخِرِ وَالْمَلَایِکَهِ وَالْکِتَاب وَالنَّبیِّینَ وَآَتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبیلِ وَالسَّایِلِینَ وَفِی الرِّقَاب …..).
نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آورد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راه آزاد کردن] بندگان بدهد. دارالاَیْتام، محلی برای نگهداری و آموزش و پرورش کودکان یتیم و بی سرپرست. مسلمانان از نخستین سال هجرت، درگیر جنگ با مشرکان مکه و سپس طوایف و اقوام دیگر شدند و شمار زیادی کودک یتیم و بی سرپرست به جای ماندند؛ پیامبر اسلام ص نیز یتیم بود و قرآن این ویژگی آن حضرت را یادآوری کرده و از ایشان خواسته است که با یتیمان نیک رفتار باشد. در آیات متعدد قرآن، همچنین به رعایت حال ایتام و دستبرد نزدن به اموال آنها سفارش شده است. در سنّت پیامبر و در نتیجه در احکام و قوانین فقهی و حقوقی اسلام نیز، رعایت حال یتیمان مورد توجه بسیار قرار گرفته است .

مجموعه موارد موجب گردیده است که مسلمانان نگاه ویژه ای به یتیمان داشته باشند. با این حال، دارالایتام یا پرورشگاه به معنای محلی که زندگی کودکان یتیم به صورت شبانه روزی تا رسیدن به سن بلوغ در آن سپری می شود، متعلق به عصر جدید است و درباره وجود چنین مراکزی در قرون پیشین گزارشی در دست نیست. در این نگار مقاله ، ابتدا به چگونگی تعامل جامعه اسلامی با یتیمان، به ویژه در دو حوزه مراقبت از اموال یتیمان و آموزش آنها، می پردازیم و سپس پرورشگاهها به عنوان نهادهایی که در عصر جدید متولی سرپرستی و نگهداری کودکان اند، مطالعه و بررسی می گردد.
در قرآن کریم (نساء: 10 )، تصرف ظالمانه اموال یتیمان منع و بسیار نکوهش شده و خوردن مال یتیم، فروریختن آتش در شکم دانسته شده است. این منع شدید موجب شد مسلمانان در حفظ اموالی که یتیمان به ارث می بردند، دقت و وسواس فراوان داشته باشند و دستگاههای قضایی و خلفا و حکمرانان ، تدابیری برای مراقبت از این اموال در نظر گیرند. به گزارش ابن عساکر ، عبدالرحمان بن معاویه بن حُدَیج (متوفی 95) در مصر، نخستین قاضی بود که مراقبت از اموال یتیمان هر قوم را به عَریف آن قوم سپرد و برای آن، نامه و سند رسمی تهیه کرد. به علاوه، در بسیاری از فرمانهایی که خلفا، سلاطین و امرا برای نقیبان ، قضات و کارفرمایان خویش می نوشتند، آنها را به مراقبت از اموال یتیمان سفارش کرده و گاه راهکارهایی برای این امر در نظر گرفته بودند . در تشکیلات دیوانی ایوبیان (قرن ششم ـ هفتم) و ممالیک در مصر و شام (قرن هفتم ـ دهم)، منصبی تحت عنوان ( ناظرالایتام ) یا ( عامل الایتام ) وجود داشت که وظیفه اصلی صاحب آن سرپرستی و محافظت از اموال یتیمان بود.

سپردن این منصب به افراد مهم و سرشناس، از جمله محتسب، حاکی از اهمیت آن در دوره سلاطین مذکور است. ناظرالایتام، به هنگام خرید و فروش اموال یتیمان، مبایعه نامه ای در حضور شاهدان تهیه می کرد . در تشکیلات اداری این دوران، همچنین از ( دیوان الایتام ) سخن گفته شده است که به نظر می رسد اموال یتیمان در آن ثبت و ضبط می شده است .در میانه قرن سیزدهم، در قلمرو عثمانی سازمانی به نام «نظارت اموال الایتام» با خزانه ای به اسم ( صندوق الایتام ) ایجاد شد که ریاست آن را «مدیر صندوق الایتام» برعهده داشت و در ولایات و نواحی مختلف دارای نمایندگی هایی بود. بدین ترتیب، شاید برای نخستین بار، نظارت بر اموال یتیمان از نهادهای شرعی به چنین سازمانی منتقل شد .آموزش دینی و تربیت یتیمان نیز در جامعه اسلامی جایگاه و اهمیت ویژه ای داشته است. آموزش کودکان در مسجد، به دلیل حفظ حرمت و پرهیز از نجس شدن آن، در فرهنگ اسلامی امری ممنوع و مذموم بود. به علاوه، توصیه می شد که از آموزش کودکان در خانه های آنها نیز پرهیز شود. این محذورات و نیز این نکته که بسیاری از یتیمان اساسا خانه و سرپناه مناسب نداشتند، موجب گردید که در جوامع، مساجد، مدارس، خانقاه ها، بیمارستان ها و سایر نهادهای آموزشی که به تعلیم و آموزش کودکان می پرداختند، مکانی نیز به تعلیم و تربیت ایتام اختصاص یابد. این مکانها که در منابع مکتب/ مکاتب الایتام خوانده شده اند، بی شک مهم ترین و گسترده ترین نهاد متولی آموزشهای ابتدایی به کودکان یتیم در شرق و غرب جهان اسلام به شمار می روند .
ولیدبن عبدالملک ، ششمین خلیفه اموی، از نخستین خلفایی است که به تربیت و آموزش یتیمان همت گماشت. او برای یتیمان ( مودِّب ) ویژه برگزید و برای آنها «اخراجات معین کرد».

گزارشهایی نیز از دوره عباسیان در دست است که نشان می دهد در بغداد یا شهرهای دیگر، مکاتبی برای آموزش ایتام دایر بوده است. برای نمونه شمس الملک (متوفی 517 ، فرزند خواجه نظام الملک طوسی)، و انوشیروان بن خالد کاشی (متوفی 532 ، وزیر مسترشد عباسی)، هریک در بغداد مکتبی برای آموزش کودکان یتیم ایجاد کرده بودند. در مدرسه مستنصریه بغداد نیز، که در 631 کار بنای آن به اتمام رسید، مکتبی برای یتیمان در نظر گرفته شده بود . شاید مهم ترین گزارش از ایجاد مکتب ایتام پس از عباسیان، درباره «بیت التعلیم» واقع در ( رَبع رشیدی ) در تبریز باشد.
در وقفنامه های موجود، در بیان مجاوران و ملازمان ربع رشیدی از ده کودک یتیم نیز سخن رفته است که در محله صالحیه سکونت داشتند و در بیت التعلیم به آموزش قرآن و خواندن و نوشتن می پرداختند. علاوه بر معلمی که مسیول آموزش این یتیمان بود، فردی با عنوان ( اتابک )سرپرستی و تربیت و رسیدگی به اوضاع بهداشت، تغذیه و پوشاک آنها را برعهده داشت. اتابک مجرد و سالخورده و مشفق و معتمَد بود. او هر روز کودکان را به بیت التعلیم می برد و پس از پایان زمان آموزش، آنها را به سکونت گاهشان برمی گرداند. خواجه رشیدالدین از محل اوقاف برای یتیمان و معلم و اتابک آنها «مُشاهَره» (جیره ماهیانه) و «میاوَمه» (جیره روزانه) نقدی و جنسی مقرر کرده بود. این کودکان پس از رسیدن به سن بلوغ و دریافت آموزشهای اولیه، جای خود را به گروهی دیگر می دادند.در عصر صفوی، به دستور شاه طهماسب اول ، مکتب خانه هایی برای ایتام در برخی شهرهای ایران از جمله مشهد، سبزوار، استرآباد، قم، یزد، کاشان، تبریز و اردبیل ساخته شد که از آن میان، مکتب خانه ایتام مشهد در کنار حرم رضوی با موقوفات بسیارش تا اواخر عصر قاجاری نیز فعال بود و چهل پسر و چهل دختر یتیم در آن تعلیم و پرورش می یافتند.

بیشترین گزارشها در منابع، درباره ایجاد مکتب ایتام در مصر و شام در دوره ایوبیان و ممالیک است. هدف اصلی از تاسیس این مراکز، آموزش قرآن به یتیمان بوده است. به گونه ای که گاه دارالایتام یا مکتب الایتام در منابع این دوره مترادف دارالقرآن به کار رفته است. ابن جبیر (متوفی 614 ) ، نیز از «محاضر» یا مکاتبی گزارش کرده است که در زمان او در قاهره و دمشق فعال بوده اند. وجود پانزده مکتب ایتام در شهر حلب در قرن نهم که منسوب به افراد عادی یا امرا و فرمانروایان یا دانشمندان بوده اند، حکایت از توجه مردم، از گروههای مختلف، به ایجاد چنین مراکزی دارد
مکاتب ایتام اغلب به مراکز آموزشی چون مسجد جامع ها و مساجد و مدارس و خانقاهها و بیمارستان ها وابسته بودند. برای نمونه جامع الازهر، جامع آق سنقر، جامع حاکمی، خانقاه مظفری، خانقاه علاییه، بیمارستان منصوری و مدرسه سلطان حسن بن ناصر محمدبن قَلاوون، همگی در قاهره، و مدارس تنکزیه و طَشتمَریه در بیت المقدس هریک دارای مکتب ایتام بودند. برخی دیگر از مکاتب ایتام به دست افراد خیّر و نیکوکار بنا می شد یا این افراد بخشی از اموال و دارایی های خود را برای این مدارس وقف می کردند.

در منابع این دوره همچنین، مکتب/ مکاتب السبیل برای اشاره به مکاتب ویژه آموزش ایتام به کار رفته که حاکی از خیریّه بودن این مراکز است. در مکاتب ایتام، یک یا دو ( مودِّب )برای آموزش قرآن به یتیمان در نظر گرفته می شد. این مودبان را فقیه نیز می نامیدند. در مکتب ایتامی که به ( دارالقرآن دلامیه ) در دمشق وابسته بود، فردی با عنوان شیخ، آموزش ایتام را برعهده داشت و دو نفر دیگر ، یکی با عنوان ناظر و دیگری عامل، وی را در این کار یاری می دادند. ( مودب ) لازم بود عالم به قرآن و آشنا به خط و زبان عربی باشد، چرا که وی علاوه بر قرآن، برخی آداب دینی و نیز خواندن و نوشتن را به کودکان آموزش می داد. اضافه بر آن ، او می بایست فردی دیندار، نیکوکار، آشنا با علوم شرعی، خوش خلق، مهربان و با ادب و نیز متاهل باشد. هزینه مکتب ایتام عمدتا از راه وقف تامین می گردید. برای مودبان و یتیمان ، حقوق و مستمری نقدی و جنسی به صورت روزانه و ماهیانه تعیین می گردید.

تعداد کودکان و مودبان و مقدار مقرری براساس نظر واقف و نیز وسعت و امکانات مکتب، متفاوت بود. گزارشها نشان می دهد که تعداد کودکان از سیصد تن و بیش از آن، تا حداقل شش تن در هر مکتب بوده است. اغلب برای کودکان ، علاوه بر مقرری نقدی، مقداری نان و حلوا و برخی خوراکی ها و دیگر نیازمندی هادو نیز لباسهای زمستانی و تابستانی تعیین می شده است. در حالی که برخی گزارش ها نشان می دهند که در قرن نهم، مقرری نقدی یک مودب بین پنجاه تا شصت درهم در ماه بوده است. گزارشی از یک مکتب ایتام در مصر، در اوایل قرن دهم، نشان می دهد که برای مودب چهارصد و برای ایتام هر کدام صد درهم در ماه اختصاص یافته بوده است.

اگر این مقرری ها آنچه به صورت جنسی به مودبان و یتیمان داده می شد، اضافه شود شاید بتوان نتیجه گرفت که در مقایسه با سایر معلمان و کودکان، به این افراد توجه بیشتری می شده است و وضع مالی نسبتا بهتری داشته اند. علاوه بر مکاتب ایتام، در برخی مدارس، در کنار استادان و مُعیدان، معلمانی نیز برای آموزش کودکان یتیم برگزیده می شدند یا برخی از استادان و معلمان علاوه بر آموزش کودکان و دانشجویان عادی، بخشی از وقت خود را به آموزش ایتام اختصاص می دادند. واقفان به تربیت و آموزش ایتام توجه ویژه می کردند و گاه خود به رغم مشاغل و مناصبی که داشتند، شخصآ به احوال آنها رسیدگی می نمودند. به رغم آگاهی های موجود درباره مکاتب ایتام، برخی از مطالب اساسی را درباره این مراکز نمی توان به روشنی و درستی مشخص کرد و اطلاعاتی درباره آنها در منابع یافت نمی شود؛ به عنوان نمونه چگونگی گزینش ایتام و مدت زمان آموزش آنها در این مراکز شناخته نیست. همچنین، معلوم نیست که آیا آنان به صورت شبانه روزی در این مکاتب نگهداری می شدند و سرپرستی آنها هم برعهده متولیان این مراکز بود یا نه؟
از همین رو، اگرچه مکاتب ایتام بخشی از وظایف دارالایتام ها و پرورشگاه های دوره جدید را برعهده داشتند، نمی توان این مرکز را به طور کلی با دارالایتام مقایسه کرد. هرچند به نظر می رسد براساس نظام سربازگیری در دوره ممالیک، که به تربیت غلامان و افراد یتیم و بی سرپرست برای پیوستن به دستگاههای نظامی و اداری توجه ویژه می شد، احتمالا مراکزی برای نگهداری و دادن آموزشهای لازم به کودکان یتیم در این دوره وجود داشته است. دارالایتام یا یتیم خانه نهادی اجتماعی است که در سرزمین های اسلامی از اواخر قرن سیزدهم تشکیل شد و سپس در سراسر قرن چهاردهم، به ویژه پس از تشکیل کشورهای مستقل مسلمان، رشد کمّی و کیفی سریع و چشمگیری یافت. درواقع، نگهداری یتیمان در دوره جدید، به ویژه به هنگام فقر و تنگدستی، یکی از معضِلات جدّی جوامع به شمار می رود. همین امر مردم و دولتها را به چاره اندیشی از طریق ایجاد مراکز نگهداری کودکان به صورت شبانه روزی واداشته است. در این مراکز، از یتیمان، از نوزادی یا سنین بالاتر تا هنگام بلوغ که بتوانند با تکیه به خویش در جامعه زندگی کنند، نگهداری می شود و در این مدت، همه آنچه یک خانواده برای فرزندان خویش فراهم می کند، از نیازمندی های زندگی و امکانات آموزشی، پرورشی، رفاهی و تفریحی، در حد توان در اختیار این کودکان قرار داده می شود. در برخی یتیم خانه ها که توان مالی بیشتری داشته اند، امکانات و تسهیلات رفاهی، تفریحی و آموزشی به اندازه ای بوده است که کودکان پرورش یافته در آنها از هنرمندان و موفق ترین افراد و متخصصان جامعه خویش می شده اند، به گونه ای که حتی خانواده ها تلاش می کردند با سپردن فرزندان خود به این مراکز، زمینه علم و مهارت آموزی و درنتیجه موفقیت آنها را فراهم سازند. حتی فارغ التحصیلان برخی از دارالایتام ها چون ( دارالشفقه ) در استانبول، با تشکیل انجمن ها و جذب در مراکز نظامی و دولتی، نقش بیشتری در جامعه داشتند.
در بسیاری از یتیم خانه ها، علاوه بر آموزشهای علمی رایج در مدارس و مکاتب چون خواندن و نوشتن، آداب دینی و مقدمات علوم شرعی و دانش های ریاضی، جغرافیا و تاریخ، به کودکان ، مهارت های عملی و فنی نیز آموزش می دادند تا آنها پس از به پایان رساندن دوره اقامت در یتیم خانه، بتوانند شغلی برگزینند یا در زندگی خصوصی خود از این مهارت ها بهره ببرند. این آموزش ها برای پسران ، شامل فنونی چون نجاری، آهنگری، بنّایی، نقاشی، کفاشی، آرایشگری، صحافی، حکاکی، سفالگری و فلزکاری بود، و برای دختران مهارت هایی را دربرمی گرفت که اغلب در زندگی شخصی و خانوادگی به کارشان آید، مانند خانه داری، گل دوزی، خیاطی، آشپزی، جوراب بافی و قالی بافی. اغلب یتیم خانه های جدید به امکانات پیشرفته رسانه ای و آموزشی مجهز شده اند. با این حال، وضع مالی یتیم خانه ها همیشه اجازه چنین فعالیتهایی را به بانیان آن نمی داد و بسیاری از این مراکز، به ویژه آنهاکه افراد عادی و خیّرین ایجاد می کردند، مشکلات مالی بسیاری برای تامین مکان و هزینه های جاری خود داشتند. کشورهای اسلامی از نظر توجه به ایجاد یتیم خانه ها و ازدیاد و تنوع آنها یکسان نیستند. هرچند، آمار موثقی در این زمینه در دست نداریم ، اما به نظر می رسد کشورهای قلمرو عثمانی که در جنگ جهانی اول آسیب بیشتری دیدند و سپس تحت قیمومت دولتهای اروپایی قرار گرفتند (مانند برخی از کشورهای عربی حوزه دریای مدیترانه)، کشورهایی که مناسبات بیشتری با مسیحیان و اروپاییان داشتند (چون کشورهای واقع در شبه قاره هند)، و نیز مناطقی از جهان اسلام که بیشتر درگیر جنگ داخلی بودند، از نظر پیش دستی در ایجاد یتیم خانه ها و تنوع آنها ، پیشرو باشند. از یک سو، کشورهای استعمارگر با انگیزه های تبلیغی یا سر و سامان دادن به انبوه یتیمانِ بازمانده از جنگ، به تاسیس چنین مراکزی دست می زدند و از سوی دیگر، مسلمانان ساکن در این سرزمین ها یا برای مقابله با تبلیغات مسیحیان اروپایی یا به انگیزه های خیرخواهانه و دینی، این کار را می کردند.

به عنوان نمونه لبنان که علاوه بر تحمل آسیب های پیش گفته، در نیمه دوم قرن چهاردهم/ بیستم درگیر جنگهای داخلی نیز بود، به نظر می رسد نسبت به جمعیت خود، بیشترین تعداد یتیم خانه ها را در بین کشورهای اسلامی داشته باشد. همچنین، شهرهای مختلف مصر در سالهای 1300 تا 1320 شمسی و سپس سالهای 1370 تا 1378 شمسی، دارای یتیم خانه های فراوانی متعلق به مسیحیان، مسلمانان، اتباع خارجی و بعضا عموم مردم (فارغ از دین و ملیت) بود.از اهداف مهم دارالایتام که در 1301 ش/ 1922 م در بیت المقدس و با حمایت و نظارت سازمان اوقاف تشکیل شد، علاوه بر پناه دادن به کودکان یتیمِ بازمانده از جنگ جهانی اول، مقابله و رقابت با یتیم خانه های مبلّغان مسیحی بود. به علاوه در دهه سوم قرن سیزدهم و مقارن با قیام های کشورهای عربی در برابر قیمومت غربیان، کمک به کودکان یتیم و سرپرستی آنها یا سپردنشان به یتیم خانه ها، عملی وطن پرستانه به حساب می آمد و گروههای اجتماعی چون «انجمن زنان عرب» در فلسطین، دراین زمینه بسیار فعال بودند.
منطقه جامو و کشمیر در شبه قاره هند نیز به ویژه پس از استقلال هند و کشتارهای ناشی از بحران کشمیر، یکی از سرزمین های پرشمار از نظر دارا بودن یتیم خانه است. یتیم خانه ها را از نظر بانیان و انگیزه های تاسیس آنها، می توان به چند دسته تقسیم کرد: دسته نخست ، یتیم خانه هایی که پیروان و مبلّغان یک دین یا مذهب برای سرپرستی یتیمان همان دین یا جذب و دعوت دیگران به دین خویش ساخته اند. بدون تردید پرشمارترین و موثرترین آنها را مبلّغان مسیحی وابسته به فرقه های کاتولیک و پروتستان از نیمه دوم قرن سیزدهم/ نوزدهم در سرزمینهای مختلف اسلامی ساختند.

کشیشان انگلیسی در نیمه دوم قرن دوازدهم/ هجدهم، پیشگامِ ساخت این یتیم خانه ها در شبه قاره هند بوده اند. شهرهای مختلف ایران و سرزمینهای عربی و اسلامیِ تحت سلطه عثمانی نیز همواره توجه مبلّغان دینی فرنگی را جلب کرده اند. شاید مصر، چه در دوره عثمانیان و چه پس از آن، بیشترین تعداد یتیم خانه های مسیحی را در میان سرزمین های اسلامی داشته است. براساس گزارش منتشرشده در 1348 ـ 1349 شمسی / 1969- 1970 میلادی از مجموع 173 یتیم خانه موجود در چند شهر مهم مصر، از جمله قاهره و اسکندریه، که همگی تحت نظارت وزارت امور اجتماعی بودند، 85؛یتیم خانه متعلق به مسیحیان بود.
نخستین و مهم ترین یتیم خانه مسیحی در مصر را یک زن مبلّغ امریکایی به نام لیلیان هانت ترشر (متوفی 1340 ش/ 1961 م ) در شهر اسیوط ، از مراکز اصلی مسیحیان پروتستان، ایجاد کرد. این یتیم خانه که «مَلجا الایتام الخَیْریّ» نام داشت، به زودی به شهرکی با همه امکانات رفاهی و تفریحی تبدیل شد و در پانزده سال نخست فعالیتش، حدود هشت هزار یتیم در آن سرپرستی شدند. ترشر ، دختران یتیم زیر دوازده و پسران زیر ده سال را بدون توجه به دین و مذهبشان در مرکز خویش می پذیرفت و تا هجده سالگی از آنها نگهداری می کرد. به علاوه، بچه های سرراهی، معلول، جذامی، دختران نابینا و کودکانی که پدر و مادر ناتوان داشتند نیز در این مرکز پذیرفته می شدند. حتی دخترانی که از طریق رابطه نامشروع دارای فرزند شده بودند، با بچه خود در یتیم خانه وی زندگی می کردند. به رغم اینکه این یتیم خانه مبلّغ مسیحیت بود، اقدامات خیرخواهانه ترشر ، به زودی توجه مسلمانان را نیز به خود جلب کرد، به گونه ای که علاوه بر اوقاف، بخشی از منابع مالی این مرکز را تاجران و ثروتمندان مسلمان محلی تامین می کردند. در دهه اول قرن چهاردهم/ دهه سوم قرن بیستم، در نتیجه اظهارات روزنامه الجهاد درباره اینکه ترشر کودکان مسلمان را به خدمت مسیحیان می گمارد، دولت مصر 64 تن از کودکان مسلمان را از یتیم خانه پس گرفت.

گروه دوم از یتیم خانه ها را انجمن ها، جمعیت ها، بنیادها و نهادها و موسسه های خصوصی و گاه نیمه دولتی ایجاد می کنند. بدیهی است باتوجه به اهداف و انگیزه های سیاسی، مذهبی، اجتماعی و گاه خیرخواهانه این گروهها، برنامه های آموزشی و تربیتی و معیارهای گزینش کودکان نیز در یتیم خانه ها متفاوت خواهد بود. یکی از قدیم ترین این انجمن ها «جمعیت تدریسیه اسلامیه» وابسته به گروهی از دولتمردان عثمانی بود که در 1873 م / 1292 هجری به تقلید از فرانسویان، در استانبول یتیم خانه ای به نام ( دارالشفقه )ایجاد کرد. بخشی از هزینه های دارالشفقه را برخی از وزرا و ماموران عالی رتبه دولتی و بخش دیگر را خزانه مالیه تامین می کرد. براساس نظام نامه آن، کودکان یتیم و فقیر مسلمانِ زیر یازده سال پذیرفته می شدند و هدف اصلی اش تربیت افرادی بود که پس از فارغ التحصیلی در ادارات و مراکز نظامی و کشوری خدمت کنند. بنابراین، دارالشفقه به رغم تحولات فراوان، دارای برنامه های مدون و منظم آموزشی و تربیتی بوده است و زبانهای ترکی، عربی، فرانسه و در دوره جدید انگلیسی، علوم دینی، تاریخ و جغرافیای عثمانی، منطق، ادبیات و فن ترسّل، ریاضیات، شیمی، نجوم، مکانیک، اقتصاد، اصول دفترداری و برخی از فنون و حِرَف دیگر در آن تدریس می شوند. دارالشفقه از 1321 هجری تحت پوشش وزارت معارف قرار گرفت و امروزه نیز یکی از مراکز مهم آموزشی و تربیتی به صورت شبانه روزی است.

یکی از شاهکارهای شورای عالی مسلمانان که در دوره تسلط انگلیسی ها در فلسطین در 1302 ش/ 1923 م با هدف اداره امور مسلمانان به ویژه در زمینه اوقاف و امور شرعی، تشکیل شد، تاسیس دارالایتام در بیت المقدس بود. این دارالایتام با شعار «العلم و العمل»، نقش مهمی در آموزش و تربیت کودکان مسلمان ایفا کرد. علاوه بر آموزشهای دینی و علمی رایج، بسیاری از فنون نیز در این مرکز به کودکان آموخته می شد. به گونه ای که بخشی از درآمد دارالایتام از طریق فروش محصولات دست ساز کودکان تامین می گردید. به علاوه، دارالایتام ، چاپخانه ای مهم داشت که از سراسر فلسطین سفارش می گرفت و بخش عمده ای از هزینه های دارالایتام با فعالیتهای همین چاپخانه تامین می گردید. تشکیلات منظم و سطح آموزشهای این دارالایتام، تحسین بسیاری از ناظران را برانگیخته است.در لبنان نیز، انجمنهای غیردولتی اقدامات مهمی برای ایجاد یتیم خانه انجام دادند.
مهم ترین یتیم خانه غیردولتی در این کشور در 1335 شمسی تشکیل شد. پس از چند سال ( دارالایتام الاسلامیه ) نام گرفت و در 1351 شمسی، به «موسسات الرعایه الاجتماعیه فی لبنان: دارالایتام الاسلامیه» تغییر نام داد. این مرکز که دارای امکانات گسترده آموزشی و رفاهی است و در بسیاری از شهرهای لبنان نمایندگی هایی با نام های مختلف دارد، بی شک نقش مهمی در تحولات اجتماعی این کشور خواهد داشت.
بنیاد امام موسی صدر در شهر صور نیز در کنار فعالیت های خیریه دیگر، از 1398 شمسی مرکزی برای نگهداری و آموزش ایتام دایر کرده است.
در جامو و کشمیر، مراکز غیردولتی از جمله بنیاد یتیم جامو و کشمیر یتیم خانه هایی برای پسران و دختران ایجاد کرده اند و نقش مهمی در تربیت نیروهای متخصص، به ویژه در پزشکی و مهندسی، داشته اند.

انجمن های «لُجْنه الدعوه الاسلامیه» در کویت و «موسسه الحرمین الخیریه» در جدّه، به مسلمانان به ویژه گروههای تندرو، برای ایجاد یتیم خانه در کشورهای مختلف بسیار کمک کرده اند. موسسه الحرمین الخیریه که متعلق به وهابیان است، سازمان القاعده را یاری کرده است تا در کشورهایی چون بوسنی، سومالی و فیلیپین ، یتیم خانه هایی دایر کند. سومین گروه از یتیم خانه ها را دولت ها یا موسسات و سازمانهای وابسته به دولت ایجاد و اداره می کرده اند. به ویژه از زمان شکل گیری زندگی شهری به شیوه جدید و تشکیل بلدیه ( شهرداری ) در شهرهای مختلف اسلامی که عمدتآ به اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم برمی گردد، این یتیم خانه ها تاسیس شدند. در حقیقت، یکی از وظایف اصلی بلدیه ها سامان دادن به وضع کودکان یتیم و بی سرپرست بود. بدیهی است که این نوع یتیم خانه ها بیشتر در شهرهای پرجمعیت، که هم یتیمان بیشتری دارند و هم جلب حمایت مردمی آسان تر است، تشکیل می شوند. در تهران در سال 1295 شمسی ، وثوق الدوله نخست وزیر وقت، شخصی را به ریاست دارالمساکین که پس از آن به دارالایتام تبدیل شد، منصوب کرد و بدین ترتیب، اداره امور خیریه بلدیه تهران تشکیل شد. این دارالایتام در دوره مشیرالدوله ماهیانه 150/5 تومان بودجه داشت و 650 یتیم را سرپرستی می کرد.
دارالایتام در 1299 ش دو شعبه داشت: مدرسه شبانه روزی پسران در عمارت دولتی معروف به «باغ اعتماد حضور» و مدرسه شبانه روزی دختران واقع در «باغ آرشاک خان». در جمع حدود 300 نفر در این مدارس نگهداری می شدند . در 1308 شمسی نیز، در «پرورشگاه کودکان بلدیه» سیصد پسر و صد دختر یتیم بین پنج تا هجده سال، طبق برنامه وزارت معارف، آموزش داده می شدند.

بنابر مصوبه فرهنگستان زبان ایران در سالهای پایانی دوره پهلوی اول، واژه «پرورشگاه یتیمان» جایگزین دارالایتام شد و در دوره پهلوی دوم، علاوه بر شهرداری ها، برخی سازمان ها و ادارات دولتی چون آموزش و پرورش و شیروخورشید سرخ نیز به ایجاد پرورشگاه اقدام کردند. ظاهرآ فعال ترین موسسه در این زمینه ( بنیاد پهلوی ) بود که تعداد فراوانی از پرورشگاه ها را در شهرهای مختلف ایجاد و سرپرستی کرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ش)، براساس مصوبه دولت در 1358 ش، کلیه مراکزی که به نوعی در نگهداری و تربیت کودکان بی سرپرست و یتیم سهم داشتند، به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل شدند. در قلمرو عثمانی نیز از 1333 شمسی ، با پیشنهاد احمد شُکری بیگ وزیر معارف، در پایتخت و برخی شهرهای دیگر دارالایتام هایی ایجاد شد. هزینه این مراکز از بودجه دولت و بلدیه ها تامین می شد و در مدتی کوتاه، شمار کودکان تحت حمایت این مراکز به شانزده هزار تن رسید. این دارالایتام ها در 1306 شمسی، به سبب مشکلات مالی و دشواریهای ناشی از جنگ، به دارالشفقه ملحق شدند.

چهارمین گروه ، یتیم خانه هایی است که افراد خیّر با هزینه شخصی یا از طریق املاک وقفی خود می ساخته اند. بدیهی است این دسته از یتیم خانه ها بیش از دسته های دیگر از نظر مالی و گاه پرداختن به مسایل آموزشی و تربیتی کودکان در سختی بوده اند. در ایران، گزارشهایی از ایجاد این مراکز از دوره ناصری به بعد در دست است. . یکی از بزرگ ترین و دیرپاترین این مراکز که تا امروز به فعالیت خود ادامه داده است، «پرورشگاه یتیمان رشت» است که در 1317 شمسی به همت کاظم مژدهی ایجاد شد. این پرورشگاه دارای مجموعه های مختلف اداری، فرهنگی، بهداشتی، صنعتی، ورزشی، و حتی کتابخانه و سالن نمایش و موسیقی بود و براساس مقررات ادارات فرهنگ و بهداری اداره می شد.
دارالایتام ها در سرزمینهای اسلامی بخش چشمگیری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی جوامع را برطرف می کردند. برخی از این مراکز حتی تلاش می کردند با برخی از آداب و آیین های نادرست جامعه درباره کودکان، مقابله کنند. برای نمونه، مسیولان دارالایتامی در بیت المقدس تلاش بسیاری کردند تا از ازدواج زودهنگام دختران که رواج فراوان داشت، جلوگیری کنند و تقاضاهایی را که برای ازدواج با دختران ساکن در دارالایتام می رسید، به شدت رد می کردند ، یا دارالایتام الاسلامیه در لبنان برای رفع همه مشکلات اجتماعی کودکان، به جز روسپی گری و اعتیاد که به دلایلی پرداختن به آن در این مراکز از جانب حکومت منع شده بود، تلاش می کرد.

حتی می کوشید تا با آگاه کردن مردم از طریق رسانه ها، به معضل کودکان سرراهی که مشکلاتی برای جامعه و خود کودکان به دنبال می آورد، پایان دهد. با این حال، این تلاش ها همیشه موفقیت آمیز نبود و به نظر می رسد به رغم همه اقدامات مشفقانه و خیرخواهانه یتیم خانه ها، در میان بسیاری از مردم و نیز خود کودکان، نگاه چندان مثبت و رضایت بخشی به این مراکز وجود نداشته است.در ایران، برخی متدینان در دوره ناصری یتیم خانه را محصولی غربی می دانستند که در آن به کودکان درس بی دینی می دهند و به ویژه با ایجاد دارالایتام دخترانه به شدت مخالفت می کردند. در مصر به رغم خدمات بسیارِ ترشر، برخی از مردم می پنداشتند که او کودکان را به صورت برده به امریکا می فرستد. کودکان ساکن در این مراکز نیز چندان خوش نداشتند که به عنوان کودک یتیم خانه ای شناخته شوند. حتی برخی از متولیان یتیم خانه ها از داشتن کودکان سرراهی احساس شرمندگی می کردند. شاید چنین تصوری درباره یتیم خانه ها موجب شد، بانیان و متولیان به تدریج نام این مراکز را از دارالایتام به عناوینی چون جمعیت، انجمن، موسسه و پرورشگاه تغییر دهند. به علاوه در دوره جدید، سازمان ها و نهادهای مختلف و نیز متخصصان امور اجتماعی و تربیتی تلاشهای علمی و عملی فراوانی برای کاستن مشکلات یتیمان و یتیم خانه ها برای جامعه به عمل آورده اند.

فشرده سخن اینکه اکرام و نوازش یتیمان مسیلهای است که در قرآن کریم و کلمات بزرگان دین بسیار بدان سفارش شده و یتیم نوازی شرط ورود به بهشت و ظلم و تجاوز به حقوق و اموال آنها موجب خسران و عذاب الهی معرفی شده است. در مقاله حاضر پس از مفهوم شناسی واژه ی یتیم، مصادیق آن از دیدگاه قرآن و سنّت بررسی شده و آنگاه در پایان اموری را که خداوند انسانها را نسبت به یتیمان بدان سفارش کرده و آنها را در قبال آنها مسیول دانسته، بررسی شده است.
در روایتی از وجود امام صادق(علیه السلام) وارد شده است که هر کس بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود… باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.
در هر جامعه گروهی از کودکان هستند که والدین خود را که بر اثر عواملی ممکن است از دست داده و بیکس و تنها مانده باشدند و به دارالایتام سپرده شوند. بحث در یتیمان فقط مسیله معاش و مادیات نیست هر چند که نبود آن ها نیز بسیار سخت است، اما آن چه که از خوراک و پوشاک مهمتر است، محبت و مورد توجه واقع شدن است؛ چرا که انسان موجودی لطیف و تشنه محبت، به ویژه در دوران کودکی است، حال اگر چنین افرادی محبت نبینند و بدون عشق بزرگ شوند، هیچ تضمینی برای داشتن زندگی سالم برای آنها وجود ندارد و چه بسا ممکن است دچار بحرانهای شخصیتی و اجتماعی شوند. زیرا در محیط خانواده است که انسان تربیت معنوی، اجتماعی و اخلاقی میشود و عدم داشتن خانواده در کودکان یتیم منجر به صدمات جبرانناپذیر روحی میگردد. از این رو چه بهتر است به جای یتیم خانهها، یتیمان درون خانه رشد پیدا کنند و مانند فرزندان خود با آنها برخورد شود و تا در محیط گرم و امن خانه، کمتر احساس نبود والدین خود را کنند.

در قرآن خداوند در برخی آیات سفارش و تاکید فراوانی بر لزوم محبت و مهربانی نسبت به یتیمان کرده است و با تعابیر مختلف به احسان یتیم دعوت کرده و اجر و پاداش فراوانی برای آن در نظر گرفته است. در مقابل هر گونه ظلم و بد رفتاری با آنان را سرزنش و گناهی نابخشودنی شمرده است. این تحقیق مسیله اکرام یتیم و جوانب مختلف آن را در قرآن کریم و روایات مورد بررسی قرار داده است.
در پایان مطلب خود را با این سخن به سرانجام می رسانم که ضرورت اکرام و محبت ورزی نسبت به یتیم به حدّی است که در روایتی زیبا از پیامبر (صلی الله علیه و اله) وارد شده است:
«هنگامی که یتیمی گریه میکند، عرش خدا به لرزه میافتد. آن گاه خدای تبارک و تعالی میفرماید: چه کسی بنده مرا که پدر و مادرش را در خردسالی از او گرفتم به گریه در آورد؟ به عزت و جلالم سوگند، هر کس او را ساکت کند، بهشت را بر او واجب می کنم».

بار الها ! پروردگارا !
خدمت خدمتگزاران در این راستا را قبول و توفیق انجام وظیفه و یاری رسانیدن به بندگانت را نصیب نما !

این گزارش و سیر اهمیت دادن به دار الایتام ها و پیشرفت آن در طول چندین قرن گذشته در جهان اسلام را با شعربنی آدم، قطعه شعر مشهوری از گلستان سعدی است که در «باب اول: در سیرت پادشاهان» آمده و به دلیل مضمون انسان دوستانه آن ، بسیار مورد توجه واقع شده است ، به پایان می برم.

بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی

* عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران
20 دی ماه 1402 شمسی